Մասնակից:Տիգրան Գասպարյան 13/Ավազարկղ
Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդի [1](1869թ. Հոկտեմբերի 2 – 1948թ. Հունվարի 30) – Հնդկաստանի քաղաքական գործիչ, Հնդկաստանի՝ բտիտանական գաղութացումից անկախանալու շարժման առաջնորդ: Նախաձեռնելով ոչ-բռնի, քաղաքացիական անհնազանդություն՝Գանդին Հնդկաստանին առաջնորդել է անկախացման և ոգեշնչման աղբյուր հանդիսացել բազում քաղաքացիական իրավունքների և ազատագրական շարժումների համար ամբողջ աշխարհով մեկ: Մահաթմա պատվանունը (սանսկրիտերեն թարգմանաբար մեծ հոգի ունեցող, պատվելի, սուրբ)[2] նրան առաջին անգամ տրվել է 1914թ.-ին Հարավային Աֆրիկայում[3] –իսկ հիմա գործածվում է ամբողջ աշխարհում: Հնդկաստանում նրան անվանում են նաև Բապու (գուջարաթի լեզվով հայր բառի փաղաքշական ձևն է))[4][5] և Գանդի Ջի: Հայտնի է որպես <<ազգի հայր>>: [6][7]
Գանդին ծնվել և մեծացել է Հնդկաստանի ծովափնյա Գուջարաթ նահանգում հնդիկ առևտրական կաստային պատկանող ընտանիքում: Սովորել է իրավաբանություն Լոնդոնի համալսարանի իրավաբանության քոլեջում: Գանդին որպես հայրենիքից դուրս ապրող փաստաբան ոչ-բռնի քաղաքացիական անհնազանդություն առաջին անգամ նախաձեռնել է Հարավաֆրիկյան Հանրապեությունում (ՀԱՀ)՝ պաշտպանելով այնտեղի հնդիկ բնակչության քաղաքացիական իրավունքները: 1915թ.-ին Հնդկաստան վերադառնալուց հետո նախաձեռնում է գյուղացիների, ֆերմերների և քաղաքային աշխատողների բողոքի ակցիաները ընդդեմ չափից մեծ հողի հարկի և ընդդեմ խտրականության: 1921թ.-ին ստանձնելով Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսի ղեկավարությունը՝ Գանդին ձեռնարկեց համազգային քարոզարշավներ տարբեր սոցիալական խնդիրներ լուծելու և անկախություն ձեռք բերելու համար:
1930թ.-ին Գանդին Գուջարաթի նահանգից մինևչ Դանդի քաղաքը (շուրջ 400կմ) հնդիկներին առաջնորդեց խաղաղ քայլերթի՝ բողոքելով բրիտանական աղի մենաշնորհի և նրանց կողմից հարկադրված աղի բարձր հարկից: Գանդին դեմ էր երկրորդ համաշխարհային պատերազմին և 1942թ.-ին պահանջեց բրիտանացիներին լքել Հնդկաստանը: Գանդին ՀԱՀ-ում և Հնկաստանում տարբեր առիթներով ձերբակալվել է և կյանքի մի մասը անցկացրել բանտերում: Համեստ կյանք է վարել բնակելի համայնքում, կրել է հնդկական ավանդական զգեստ և շալ: Բուսակեր էր և երբեմն էլ երկար ժամանկով ծոմ էր պահում, ինչպես օրգանիզմի ինքնամաքրման, այնպես էլ քաղաքացիական բողոք արտահայտելու համար
Նրա անկախ Հնդկաստանի հեռանկարը հիմնված էր կրոնական բազմակարծության վրա: Սակայն 1940-ականնների սկզբներին առաջ եկավ մուսուլմանների մի նոր շարժում, որը պահանջում էր Հնդկաստանից առանձին մահմեդական պետություն:[8] Վերջապես 1947թ.-ի օգոստոսին Բրիտանիայի կողմից երկրին շնորհվեց անկախություն, սակայն Բրիտանիայի հնդկական կայսրությունը բաժանվեց 2մասի՝ մեծամասամբ հինդուիզմին հետևող Հնդկաստանի և մահմեդական մեծամասնությամբ Պակիստանի: [9] Երբ շատ բռնի տեղափոխված հինդուսներ, մահմեդականներ և սիկհեր գնում էին իրենց նոր հողերը, կրոնական բռնություններ ծագեցին տարբեր վայրերում, հատկապես Փունջաբում և Բենգալում: Խուսափելով Դելիում կատարել անկախության տոնակատարություն՝ Գանդին այցելեց տուժված շրջաններ, որ մխիթարի և սփոփի մարդկանց: Հաջորդող ամիսներին կրոնական բռնությունները դադարեցնելու համար մի քանի անգամ ծոմ է պահում: Վերջին ծոմապահությունը սկսել է 1948թ.-ի հունվարի 12-ին 78տարեկան հասակում,[10] նաև նպատակ ունենալով Հնդկաստանին ստիպել ակտիվներ վճարել Պակիստանին:[10] Այս ամենը հնդիկների մի մասին մտածել տվեց, որ Գանդին շատ զիջող է: [10][11] Նրանց մեջ էր հնդիկ ազգայնական Նաթուրամ Գոդսեն, ով էլ 1948թ.-ի հունվարի 30-ին սպանեց Գանդիին՝ 3 փամփուշտ արձակելով նրա կրծքավանդակին:[11] Բռնվելով համախոհների և դավադրությունը մասնակցած մյուս անձանց հետ Գոդսեն և մյուս դավադիր Նարոյան Ափթեն դատվեցին, մեղավոր ճանաչվեցին և մահապատժի ենթարկվեցին: Մյուս հանցակիցներն էլ բանտարկվեցին:
Հնդկաստանում Գանդիի ծննդյան օրը՝ հոկտեմբերի 2-ը նշվում է որպես ազգային տոն Գանդի Ջայանթի անվամբ, իսկ աշխարհում՝ ոչ-բռնության միջազգային օր:
Կենսագրությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ կյանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդին[12] ծնվել է[13] առևտրական կաստային պատկանող ընտանիքում 1869թ.-ի հոկտեմբերի 2-ին Հնդկաստանի Պորբանդար քաղաքում: [14] Վայրը հայտնի է նաև որպես Սուդամափուրի. Կաթիվար թերակղզու մերձափնյա քաղաքներից է և մաս է կազմել Հնդկաստանի՝ գաղութ եղած ժամանակի հոյակապ Պորբանդար նահանգին: Հայրը՝ Կարամչանդ Ութամչանդ Գանդին (1822-1885) եղել է Պորբանդար նահանգի դիվան (գլխավոր նախարար):[15]
Չնայած այն հանգամանքին, որ ուներ միայն տարրական կրթություն և նահանգի վարչությունում ընդամենը գրասենյակային աշխատող էր եղել, Կարամչանդը շնորհալի նախարար էր:[16]Պաշտոնավարման ընթացում ամուսնացել էր 4 անգամ: Առաջին երկու կանայք մահացան երիտասարդ հասակում աղջիկ ունենալուց հետո: Երրորդ ամուսնության ժամանակ երեխաներ չծնվեցին: 1857թ.-ին Կարամչանդը խնդրեց իր երրորդ կնոջ թույլտվությունը նորից ամուսնանալու համար և այդ տարում ամուսնացավ Փութլիբայի (1844-1891) հետ, ով նույնպես Ջունագարհից էր[16] և պրանամի վայշնավիզմին (հինդուիզմի ճյուղ) պատկանող ընտանիքից էր:[17][18][19][20] Մյուս տասնամյակում արդեն Կարամչանդը և Փութլիբաին 3 երեխաներ ունեցան. առաջին որդին՝ Լաքսմիդասը (1860-1914), մի աղջիկ՝ Ռալիաթբեհնը (1862-1960) և մեկ այլ որդի՝ Կարսանդասը (1866-1913): [21][22]
1869թ.-ի հոկտեմբերի 2-ին ծնվեց նրանց վերջին երեխան՝ Մոհանդասը: Նա ծնվեց Պորբանդար քաղաքում Գանդիների ընտանիքին պատկանող գետնահարկի մութ և լուսամուտներ չունեցող սենյակում: Գանդիի քույրը՝ Ռալիաթը նրան երեխա ժամանակ նկարագրում է որպես <<Մերկուրիի նման դադար չունեցող>> և նշում, որ միշտ կամ խաղում էր կամ հոլի պես այս ու այն կողմ շարժվում: Ամենասիրած զբաղմունքներից մեկն էլ շների ականջները ոլորելն էլ: [23] Մանուկ հասակում հնդկական դասականները հատկապես Շրանավայի և Հարիշչանդրա թագավորի մասին պատմությունները շատ մեծ ազդեցություն են թողել իր մտածողության վրա: Նա գրում է, որ այդ պատմությունները կլանում էին իրեն և նա անթիվ անգամներ իրեն պատկերացրել է Հարիշչանդրայի կերպարում: Գանդին առաջին անգամ այդ կերպարների մեջ է հայտնաբերել ճշմարտությունը և սերը որպես գերագույն արժեքներ: [24][25]
Կրոնը ընտանիքում մեկից ավելի էր: Կարամչանդը՝ Գանդիի հայրը, հինդուս էր, Փութլիբաին՝ մայրը, հինդուիստական պրանամի վայշնավիզմի ուղղությանը պատկանող ընտանիքից էր:[26][27] Հայրը առևտրականների կաստայից էր: .[28] Մայրը Կրիշնա աստծո վրա հիմնված միջնադարյան Պրանամի ավանդույթի հետևորդ էր, որի կրոնական տեքստերի մեջ է մտնում Բհագավատ Գիտան և Գհագավատ Պուրանան և 14 տեքստերի հավաքածու, որը ինչպես նրանք են ասում, իր մեջ է ներառում Վեդաների, Ղուրանի և Աստվածաշնչի էությունը:[27][29] Մայրը մեծ ազդեցություն է ունեցել Գանդիի վրա: Նա շատ բարեպաշտ մի տիկին էր, ով ամեն օր առանց աղոթքներ ասելու չէր սկսում ուտել… տալիս էր ամենադժվար երդումները և անվերապահորեն պահում դրանք: Հաջորդական կերպով 2-3 անգամ ծոմ պահելը նրա համար խաղ ու պար էր:[30]
1874թ.-ի Գանդիի հայրը Պորբանդարից մեկնում է համեմատաբար ավելի փոքր Ռաջկոտ նահանգ, որտեղ դառնում է այնտեղի կառավարիչ Թաքուր Սահիբի խորհրդականը: Չնայած Ռաջկոտը իր հեղինակությամբ զիջում էր Պորբանդարին, այնտեղ էր գտնվում Բրիտանիայի տեղական քաղաքական գործակալությունը, որը նահանգի դիվանին ապահովում էր անվտանգությամբ: [31] 1876թ.-ին Կարամչանդը դարձավ Ռաջկոտի դիվան, իսկ Պորբանդարի դիվանի պաշտոնում նրան փոխարինեց նրա եղբայր Թուլսիդասը: Այնուհետև ընտանիքը նրան միացավ Ռաջկոտում:[32]
9 տարեկան հասակում Գանդին ընդունվեց իրենց տան հարևանությամբ գտնվող տեղական դպրոց: Այնտեղ նա սովորում է թվաբանություն, պատմություն, գուջարաթի լեզուն և աշխարհագրություն: [32] 11 տարեկան հասակում ընդունվում է Ռաջկոտի ավագ դպրոց:[34] Նա սովորական աշակերտ էր և մի շարք մրցույթների հաղթող: Բայց ամաչկոտ էր և քչախոս, խաղերի հանդեպ էլ հետաքրքրություն չուներ: Նրա միակ ընկերակիցները եղել են իր գրքերն ու դպրոցի դասերը:[35]
Երբ սովորում էր ավագ դպրոցում, Գանդիի ավագ եղբայրը նրան ծանոթացրեց իր մուսուլման ընկերներից մեկի հետ, որի անունը Շեիխ Մեթհաբ էր: Մեթհաբը տարիքով ավելի մեծ էր, ավելի բարձրահասակ և դրդում էր բացառապես բուսական սնունդ օգտագործող տղային միս ուտել բոյովանալու համար: Մի օր էլ Մոհանդասին տարավ հասարակաց տուն, բայց նա <<այդ անբարոյականության որջում կույր էր և համր>>, կտրուկ մերժեց մարմնավաճառներին և արագորեն դուրս արվեց հասարակաց տնից: Այս ամենը հոգեբանական հարված էր Մոհանդասին և նա դադարեց ընկերություն անել Մեթհաբի հետ:[36]
1883թ.-ի մայիսին 13-ամյա Մոհանդասը ամուսնանում է 14-ամյա Կաստուրբայ Մաքհանջի Կապադիայի հետ (նրա անունը կրճատ ասում էին Կաստուրբա, իսկ քնքշորեն՝ Բա): Ամուսնությունը պայմանավորված էր համաձայն այդ ժամանակվա շրջանի ավանդույթի: Ընթացքում նա կորցրեց մեկ ուսումնական տարի, բայց հետո նրան թույլատրեցին անցնել արագացված դասընթացներ: [37]Այդ նույն օրը նրա եղբայրն ու զարմիկն էլ ամուսնացան: Մի անգամ հիշելով իրենց ամուսնության օրը, նա ասաց. <<Քանի որ մենք ամուսնության մասին քիչ բան գիտեինք, մեր համար այն լոկ նոր շորեր հագնելն էր, քաղցրեղեն ուտելը և բարեկամների հետ խաղալը>>: Համաձայն տիրող ավանդույթի հարսնացուն ժամանակի մեծ մասը պիտի անցկացներ իր ծնողների տանը և ամուսնուց հեռու լիներ:[38] Տարիներ անց Մոհանդասը գրում և մեծ ցավով նկարագրում է այն վավաշոտ զգացումները, որ զգում էր իր երիտասարդ հարսնացուի հանդեպ. <<Նույնիսկ դպրոցում մտածում էի նրա մասին: Գիշերամուտի և մեր հաջորդ հանդիպման միքը անընդհատ ինձ էր հետապնդում>>: Հետո հիշում էր, թե ինչպես էր խանդում նրան և կրքով լցվում նրա հանդեպ, երբ նա ընկերուհիների հետ տաճար էր այցելում և հարսնացուի հանդեպ վավաշոտ զգացումներ ուներ:[39]
1885թ.-ի վերջերին մահանում է Կարամչանդը՝ Գանդիի հայրը: [40] Գանդին այդ ժամանակ 16 տարեկան էր, կինը՝ 17: Նույն այդ ժամանակ էր, որ նրանք ունեցան իրենց առաջին երեխան, որը, սակայն, ընդամենը մի քանի օր ապրեց: Երկու մահերն էլ մեծ ցավ ատճառեցին Գանդիին: [40] Հետագայում Գանդին և իր կինը ունեցան 4 երեխաներ ու բոլորն էլ տղաներ՝ Հարիլալը, ծնված 1888թ.-ին, Մանիլալը, ծնված 1892թ.-ին, Ռամդասը, ծնված 1897թ.-ին և Դեվասը, ծնված 1900թ.-ին:[41]
1887թ.-ի նոյեմբերին 18-ամյա Գանդին ավարտում է Էհմեդըբադի ավագ դպրոցը:[42] 1888թ.-ի հունվարին ընդունվեց Բհավնագար նահանգի Սամալդաս քոլեջը, ապա շրջանի միակ բարձրագույն կրթություն տվող համալսարանը: Բայց նա չշարունակեց համալսարանական կրթությունը և վերադարձավ Պորբանդար ընտանիքի մոտ:[43]
Անգլիացի փաստաբանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին աղքատ ընտանիքից էր և անգամ դուրս մնաց ամենաէժան քոլեջից:[44] Մավջի Դավե Ջոշիջին, որը բրահմայական կրոնի սպասավոր էր և մտերիմ էր նրանց ընտանիքին, Գանդիին և ընտանիքին խորհուրդ տվեց, որ Գանդին պետք է մտածի Լոնդոնում իրավաբանություն սովորելու մասին:[45] 1888թ.-ի հուլիսին Կաստուրբան ունեցավ Հարիլալին՝ իրենց առաջին զավակին: [46] Գանդիի մայրը հանգիստ չէր այն մտքից, որ որ նա պետք է թողներ իր կնոջն ու ընտանիքին և մեկներ այդքան հեռու: Գանդիի մորեղբայրը նույնպես փորձեց տարհամոզել իր քեռորդուն: Բայց Գանդին ուզում էր գնալ: Մորն ու կնոջը համոզելու համար Գանդին մոր առաջ երդվեց, որ հեռու կմնա մսից, ալկոհոլից և կանանցից: Գանդիի եղբայր Լաքսմիդասը, ով արդեն փաստաբան էր, ողջունեց Գանդիի՝ Լոնդոնում սովորելու մտադրությունը և իր օգնությունն առաջարկեց: Փութլիբաին էլ Գանդիին տվեց իր համաձայնությունն և օրհնությունը:[43][47]
1888թ.-ի օգոստոսի 10-ին Գանդին 18 տարեկան հասակում լքեց Պորբանդարը մեկնելով Մումբայ, որն այն ժամանակ հայտնի էր որպես Բոմբեյ: Երբ այնտեղ ժամանեց մնաց տեղական առևտրականների համայնքում մինչև կլուծվեին նավով ճամփորդության նախապատրաստությունները: Համայնքի ղեկավարը ճանաչում էր Գանդիի հորը: Իմանալով Գանդիի մտադրությունների մասին նա և իր մյուս տարեց ընկերները Գնդիին զգուշացրին, որ Ալգլիան կգրավի նրան՝ փոխելով իր հավատը, և այնուհետև նա կուտի և կխմի այնպես, ինչպես արևմուտքում է ընդունված: Գանդին նրանց հայտնեց մորը տված խոստման և նրա տված օրհնության մասին: Նրա ասածին լուրջ չմոտեցան և չընդունեցին նրան: Բայց Գանդին այս ամենին ուշադրություն չդարձրեց և սեպտեմբերի 4-ին նավով Բոմբեյից ուղևորվեց դեպի Լոնդոն: Եղբայրը ուղեկցում էր նրան և տեսավ, թե ինչպես էր նավը հետզհետե անհետանում հորիզոնում:[46][48]Գանդին սկսեց հաճախել Լոնդոնի համալսարանի մաս կազմող իրավաբանական քոլեջը:
Այնտեղ նա ուսումնասիրում էր իրավունք և իրավագիտություն և առաջարկ ստացավ սովորել <<Իններ Թեմփլ >>-ում փաստաբան դառնալու համար: Նրա մանկությունից եկող ամաչկոտությունը և իրեն ամեն ինչից հեռու պահելը պահպանվել էր նաև իր պատանեկության տարիներին և նաև այն ժամանակ, երբ ժամանել էր Լոնդոն: Բայց նա անդամագրվեց լեզվի դասընթացների և հաղթահարեց իր թերությունը, որ կարողանա իրավագիտություն սովորել: [49]
Մոր տված երդումը մեծ ազդեցությում ունեցավ իր Լոնդոնում անցկացրած ժամանակի վրա: Փորձեց <<անգլիական>> սովորությունների հետևել, այդ թվում և պարի դասեր վերցնել: Նրան դուր չէր գալիս բնակարանի տիրուհու կողմից առաջարկվող անհամ բուսական սնունդը և նա հաճախ քաղցած էր մնում մինչև Լոնդոնի՝ թվով քիչ բուսակերների համար ռեստորաններից մեկի գտնելը: Ազդվելով Հենրի Սելթի գրվածքներով՝ միանում է <<Բուսակերների հասարակությանը>> և ընտրվու կազմակերպչական հանձնաժողով[50] և բացում տեղական Բեյսվոթերի շրջանը:[19]Իր հանդիպած բուսակերների մի մասը <<Թեոսոֆիկ հասարակության >> անամներ էին: Այդ հասարակությունը ստեղծվել էր 1875թ.-ին հետագայում դառնալով համալսարանական եղբայրություն՝ զբաղվելով բուդդիստական և հինդուիստական գրականության ուսումնասիրությամբ: Նրանք խրախուսեցին Գանդիին իրենց միանալ Բհագավատ Գիտաի ընթերցանությանը՝ ինչպես թարգմանության, այնպես էլ օրիգինալի:[50]
1891թ.-ի հունիսին 22 տարեկան հասակում Գանդին վերադառնում է Հնդկաստան, որտեղ իմանում է մոր մահվան լուրի մասին, որը ընտանիքը նրանից գաղտնի էր պահում:[50] Բոմբեյում փորձում է իրավագիտության դասեր սկսել, բայց դա նրան չի հաջողվում, քանի որ հոգեբանորեն պատրաստ չէր վկաներին խաչաձև հարցաքննելուն: Վերադառնում է Ռաջկոտ համեստ կյանք վարելու դատական կողմերի համար խնդրագրեր կազմելով, բայց ստիպված եղավ դադարեցնել իր գործունեությունը, երբ օրենք խախտեց Սեմ Սանի անունով մի բրիտանացի սպայի հանդեպ: [19][50] 1893թ.-ին Դադա Աբդուլահ անվամբ Կատիավարից մի մահմեդական վաճառական կապ է հաստատում Գանդիի հետ: Աբդուլան ՀԱՀ-ում առևտրական նավերով փոխադրումների մեծ ցանց ուներ: Յոհանեսբուրգում ապրող նրա հեռավոր զարմիկը փաստաբանի կարիք ուներ և նրանց համար նախընտրելի կլիներ, որ այդ փաստաբանը Կատիավարից լինի: Գանդին հետաքրքրվեց աշխատավարձի չափով: Նրան առաջարկվեց 105 ֆունտ ստեռլինգ, նաև ճանապարհածախսն էր վճարվում: Նա ընդունեց առաջարկը՝ հաստատ իմանալով, որ առնվազն 1 տարվա պարտավորություն կունենա Բրիտանական կայրության մաս կազմող Նատալի գաղութում (ՀԱՀ):[19][51]
Քաղաքացիական իրավունքների ակտիվիստը Հարավային Աֆրիկայում (1893–1914)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1893թ.-ի ապրիլին Գանդին 23տարեկանում նավարկում է դեպի ՀԱՀ՝ դառնալու Աբդուլլայի զրմիկի փաստաբանը:[51][52] Այնտեղ ապրում է շուրջ 21 տարի, որտեղ էլ ձևավորվում են նրա քաղաքական էթիկան և քաղաքական համոզմունքները: [53]
ՀԱՀ հասնելուն պես արդեն Գանդին իր մաշկի գույնի և մշակույթի համար ռասայական խտրականության է հանդիպում: [54]Փոստակառքում նրան թույլ չտվեցին նստել եվրոպացի ուղևորների հետ և ասացին, որ կառապանի մոտ կարող է նստել: Նա հրաժարվում է՝ դրա համար ծեծ ստանալով: Մեկ ուրիշ անգամ նրան ջուրն էին նետել նրա համար, որ համարձակվել էր տներից մեկի մոտով քայլել: Մեկ այլ անգամ էլ Փիթերմարիցբուրգի գնացքից էին դուրս նետել նրա համար, որ հրաժարվել էր լքել իր առաջին կարգի տեղը:[55][56] Նա ամբողջ գիշերը նստել էր գնացքի կայարանում, դողում էր ամբողջ ժամանակ և մտածում, թե արդյո՞ք վերադառնա Հնդկաստան, թե մնա այդտեղ և պայքարի իր իրավունքների համար:[56] Որոշում է պայքարել և ույտվություն ստանում հաջորդ օրը գնացք նստել: Մեկ ուրիշ անգամ էլ Դուրբանի դատավորը հրամայում է Գանդիին հանել իր չալման, սակայն նա հրաժարվում է կատարել դատավորի հրամանը: [57] ՀԱՀ-ում հնդիկներին արգելվում էր քայլել մայթերի վրայով: Մի անգամ էլ ոստիկաններից մեկը առանց զգուշացման Գանդիին մայթից հրեց դեպի փողոց: [58]
Ըստ Հերմանի, երբ Գանդին ժամանեց ՀԱՀ, նա առաջին հերթին իրեն կարծում էր բրիտոն, այնուհետև նոր հնդիկ:[59]Բայց բրիտանացիների կողմից մյուս հնդիկների և իր հանդեպ զգալով նախապաշարմունք և խտրականություն, նա շատ նեղվեց: Նա այդ ամենը նվաստացուցիչ էր համարում՝ դժվարանալով հասկանալ, թե ինչպես կարող են ոմանք նմանատիպ անմարդկային դրսևորումներից իրենց ամենազոր զգան, հաճույք ստանան, կամ էլ մեծարվեն: [56] Գանդին սկսեց կասկածի տակ առնել իր ժողովրդի դերը Բրիտանական կայսրությունում:[60]
Աբդուլայի հետ պայմանագիրը վերջացավ 1894թ.-ի մայիսին: Գանդին պատրաստվում էր Հնդկաստան վերադառնալ և տեղի հնդկական համայնքը նրա համար հրաժեշտի երեկույթ էր կազմակերպել:[61] Սակայն Նատալի կառավարության նոր խտրական առաջարկը Գանդիին ստիպեց երկարացնել իր՝ ՀԱՀ-ում մնալու օրերը: Նա պլանավորել էր աջակցել հնդկներին դեմ գնալ օրենքին, որով նրանց արգելվում էր քվեարկել. մի իրավունք, որն այն ժամանակ արդեն եվրոպացիների բացառիկ իրավունքներից էր: Նա խնդրեց Բրիտանական կայսրության քարտուղար Ջոզեֆ Չեմբեռլենին վերանայել իր վերաբերմունքը այդ օրենքի հանդեպ: [53] Չնայած անկարող եղավ օրենքը փոխել, բայց և նրա քարոզարշավը հաջողակ էր այնքանով, որ կարողացավ ուշադրություն բևեռել ՀԱՀ-ում հնդիկների բողոքի վրա: 1894թ.-ին օգնում է հիմնադրել Նատալի հնդկական կոնգրեսը,[19][62] որի միջոցով ՀԱՀ-ի հնդկական համայնքը հնդկական համայնքըվերափոխում է՝ ստեղծելով մեկ միասնական քաղաքական ուժ: 1897թ.-ի հունվարին, երբ Գանդին ափ իջավ Դուրբանում, տեղի սպիտակամորթներից կազմված մի խառնամբոխ հարձակվեց նրա վրա[63] և միայն ոստիկանական տեսուչի կնոջ միջոցով կարողացավ փախչել: Բայց և այնպես, հրաժարվեց իր վրա հարձակվածներից որևէ մեկին դատի տալ:[19]
Բուրական պատերազմի ժամանակ 1900թ.-ին Գանդին կամավորագրվում և ստեղծում է պատգարակ տանողների մի խումբ որպես Նատալի հնդկական շտապօգնության կորպուս: Ըստ Արթուր Հերմանի, Գանդին ցանկանում էր կոտրել կայսերական Բրիտանիայի այն կարծրատիպը, որ ի տարբերություն մահմեդական <<մարտական ազգերի>> հնդիկները վտանգ և մեծ լարում պարունակող <<տղամարդկային>> գործունեության ունակ չեն: [64] Գանդին կարողանում է իր շուրջ համախմբել շուրջ 1100 հնդիկ կամավորականների՝ աջակցելու բրիտանական զորքերին բուրերի դեմ պատերազմում: Առաջնագծում կռվելու համար նրանք հատուկ պատրաստություն անցած էին, ինչպես նաև բժշկական առումով երաշխավորված էին մարտի մեկնելու: Քոլենսոի ճակատամարտում նրանք շտապօգնության կորպուսների օժանդակ խմբերում էին: Այնուհետև Սփիոն Կոփի մոտ Գանդին և իր ընկերները տեղափոխվում են առաջնագիծ և այնտեղից վիրավորներին շատ երկար ճանապարհ տանում հիվանդանոց, քանի որ շտապօգնության մեքենայի համար տեղանքը շատ խորդուբորդ էր: Գանդին 37 հնդիկների հետ ստանում է <<Թագուհու հարավաֆրիկյան մեդալը>>:[65]
1906թ.-ին Տրանսվաալի կառավարությունը նոր օրենք է ընդունում՝ տեղի հնդիկներին և չինացներին հարկադրելով գրանցում անցնել: Այդ տարվա սեպտեմբերի 11-ին Յոհանեսբուրգում տեղի է ունենում մասսայական բողոքի ցույց, որտեղ Գանդին առաջին անգամ կիրառում է իր Սատյագրահայի (նվիրումը ճշմարտությանը) մեթոդը կամ ոչ-բռնի ցույցերը:[66]Ըստ Էնթոնի Փարելի Գանդիի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել թամիլերենով <<Թիրակուլար>> ստեղծագործությունը, որը նշել էր Լև Տոլստոյը իրենց նամակագրության մեջ, որը սկսվում էր <<նամակ հնդիկին>>-ով:[67][68] Գանդին ստիպեց հնդիկներին չենթարկվել նոր օրենքին և պատիժներ կրել: Առաջ եկան Գանդիի՝ ցույցերի, համոզելու հմտությունների և հասարակության հետ հաղորդակցվելու գաղափարները, որոնք նա իր հետ Հնդկաստան տարավ 1915թ.-ին: [69][70]
Եվրոպացիները, հնդիկներն ու աֆրիկացիները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երբ Հարավային Աֆրիկայում էր, Գանդին իր ուշադրությունը կենտրոնացրել էր հնդիկների վրա: Քաղաքականությունը նրան չէր հետաքրքրում: Այս ամենը փոխվեց, երբ նա խտրականության զոհ դարձավ և ծաղրի ենթարկվեց, ինչպես օրինակ երբ իր մաշկի գույնի պատճառով գնացքի սպիտակամորթ պաշտոնյան նրան գնացքից դուրս նետեց: ՀԱՀ-ում սպիտակամորթների հետ ունեցած դեպքերից հետո փոխվում է Գանդիի մտածողությունը և կենտրոնացումը: Նա զգում է, որ պետք է պայքարի և պաշտպանի իր իրավունքները: Այդ իսկ պատճառով քաղաքականություն է մտնում և ստեղծում Նատալի հնդկական կոնգրեսը: [71] Ըստ Աշվին Դեսայի և Գուլամ Վահեդի ռասիզմի վերաբերյալ Գանդիի հայացքները վիճելի են և իր երկրպագուների համար մտահոգող: Գանդին ՀԱՀ-ում լինելու պահից ենթարկվում է հալածանքների: Մյուս ոչ-սպիտակամորթների նման Գանդին սպիտակամորթ պաշտոնյաների կողմից նույն վերաբերմունքին էր արժանանում. նրա իրավունքները չէին ընդունում, մամուլը և մարդիկ փողոցում ծաղրում էին նրան և դիմում այնպիսի մակդիրներով, ինչպիսին են՝ <<պորտաբույծ>>, <<կիսավայրենի>>, <<վնասատու>>, <<կեղտոտ բանվոր>>, <<դեղնամորթ>> և այլն: Որպես ռասայական արտահայտություն մարդիկ թքում էին նրա վրա:[72]
Հարավային Աֆրիկայում եղած ժամանակ Գանդին իր ուշադրությունը կենտրոնացրել էր հնդիկների հանդեպ տեղի ունեցող հետապնդումների վրա՝ աչքաթող անելով աֆրիկացիներին: Դեսայը և Վահեդը նշում են, որ որոշ դեպքերում նրա վերաբերմունքը կողմ էր ռասայական ստերեոտիպերին և աֆրիկացիների շահագործմանը:[72] 1896թ.-ի սեպտեմբերին իր ելույթներից մեկի ժամանակ Գանդին բողոքեց, որ սպիտակամորթները Հնդկաստանի հինդուսներին և մահմեդականներին իջեցնում են աֆրիկացիների մակարդակին:[73] Այս փաստը ուսումնսիրողները մեջբերում են որպես ապացույց այն բանի, որ Գանդին այդ ժամանակ տարբեր կարծիքներ ուներ հնդիկների և սևամորթների մասին: [72] Մեկ այլ օրինակ է բերում Հերմանը. Գանդին 24 տարեկանում 1895թ.-ին Նատալի ասամբլեայում ներկայացնում է իրավական գործի կարճ շարադրանք, որով հնդիկների համար նախատեսվում էր տալ քվեարկելու իրավունք: Գանդին ռասների պատմությունից և եվրոպացի արևելագետներից մեջբերում էր, որ <<անգլոսաքսերը և հնդիկները ծագում են միևնույն արիական ճյուղից կամ հնդեվրոպացի ազգերից>>, և պնդում էր, որ հնդիկները չպետք է դասակարգվեն աֆրիկացիների հետ:[61]
Տարիներ անց, ըստ խաղաղության նոբելյան մրացանակակիր Նելսոն Մանդելայի Գանդին իր ընկերների հետ որպես բժիշկներ օգնել է աֆրիկացիներին և պայքարել ռասիզմի դեմ: Դեսայը և Վահեդը նշում են, որ Գանդիի մասին ընդհանուր պատկերը վերստեղծվել է իր սպանությունից հետո. կարծես նա միշտ սուրբ է եղել, այնինչ իրականում նրա կյանքը շատ խճճված է, պարունակում է շատ անախորժ ճշմարտություններ և ժամանակի ընթացքում փոփոխության է ենթարկվել: [72] Ի հակադրություն այս ամենի այլ աֆրիկացի ուսումնասիրողներ պնդում են, որ Գանդին և հնդիկները համագործակցել են Հարավաֆրիկյան գաղութի ոչ-սպիտակամրթների հետ ընդդեմ աֆրիկացիների հալածման և ռասայական խտրականության:[74]
1906թ.-ին Բրիտանիան պատերազմ է հայտարարում Նատալի Զուլու թագավորությանը: Գանդին այդ ժամանակ 36 տարեկան էր: Նա կարեկցում էր զուլու ազգին և հնդիկ կամավորներին խրախուսում էր, որ օգնեն նրանց որպես շտապօգնության խումբ: Գանդին կարծում էր, որ հնդիկները պետք է մասնակցեին պատերազմին, որ փոխեին ոչ-սպիտակամորթների մասին բրիտանացիների կարծիքը:[75] Գանդին 20 հոգուց բաղկացած հնդիկների և աֆրիկացիների հետ որպես պատգարակ տանող կամավորություն էր անում՝ օգնելով ինչպես բրիտանացի զինվորներին, այնպես էլ նրանց հակառակորդ զուլուներին:[76]
Սպիտակամորթ զինվորները արգելեցին Գանդիին և իր թիմին օգնություն ցույց տալ վիրավոր զուլուներին, իսկ մի քանի պատգարակ տանող սևամորթների էլ սպանեցին: Գանդիի գլխավորած թիմը չհասցրեց անգամ 2 ամիս աշխատել: [1] Հերմանը նշում է, որ Զուլուի և այլ պատերազմների ժամանակ Գանդիի՝ որպես <<օրինապահ լոյալիստ>> հանդես գալը ոչինչ չփոխեց Բրիտանիայի գործելակերպում: Իսկ Աֆրիկայում տեղի ունեցածը դարձավ իր՝ արևմուտքի հանդեպ հիասթափություն ապրելու պատճառը՝ նրան դարձնելով չզիջող և չհամագործակցող:[2]
1910թ.-ին իր ընկերոջ՝ Հերման Կալենբախի օգնությամբ Գանդին Յոհանեսբուրգում հիմնում է մի իդեալիստական համայնք՝ այն կոչելով <<Տոլստոյի ֆերմա>>: [3] Այնտեղ նա ուսուցանում էր իր խաղաղ դիմադրության քաղաքականությունը:.[4]
Հետագայում 1994թ.-ին սևամորթ հարավաֆրիկացիները ձեռք բերեցին քվեարկելու իրավունք, Գանդին այնտեղ հռչակվեց որպես ազգային հերոս և նրա պատվին մի շարք հուշարձաններ կանգնեցվեցին:
Պայքար հանուն Հնդկաստանի անկախության (1915–1947)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էնդրյուսի կողմից հաղորդած Գոպալ Կրիշնա Գոքլիի խնդրանքով Գանդին 1915թ.-ին վերադառնում է Հնդկաստան: Նա միջազգային համբավ էր ձեռք բերել որպես հնդիկ ազգայնական առաջնորդ, տեսաբան և հասարակական կազմակերպիչ:
Գանդին դարձավ Հնդկական ազգային կոնգրեսի անդամ և Գոքլիի միջոցով ծանոթացավ Հնդկաստանի խնդիրների, քաղաքականության և մարդկանց ետ: Գոքլին Կոնգրեսի գլխավոր առաջնորդն էր՝ հայտնի իր զսպվածությամբ և չափավորությամբ, ինչպես նաև պետական համակարգում աշխատելու համառությամբ: Գանդին վերցրեց Գոքլիի լիբերալ մոտեցումները, որոնք հիմնված էին Բրիտանիայի Վիգերի կուսակցության ավանդույթների վրա և այն ձևափոխեց՝ քիչ թե շատ մոտեցնելով հնդկականին:[5]
1920թ.-ին Գանդին ստանձնում է Կոնգրեսի ղեկավարությունը և սկսում պահանջներ ներկայացնել մինչև 1930թ.-ի հունվարի 26-ը, երբ Հնդկական ազգային կոնգրեսը հռչակեց Հնդկաստանի անկախությունը: Բրիտանիան չընդունեց դեկլարացիան, բայց բանակցություններ հետևեցին, և Կոնգրեսը 1930-ականնների վերջին ստացավ պրովինցիալ կառավարության դեր: Գանդին և Կոնգրեսը չշարունակեցին աջակցել ռաջային, երբ առանց քննարկման Հնդկաստանի փոխարքան 1939թ.-ի սեպտեմբերին պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային: Անհանգստությունները աճում էին, իսկ երբ 1942թ.-ին Գանդին պահանջեց Հնդկաստանի անհապաղ անկախացումը, դրան հետևեց Բրիտանիայի պատասխանը՝ Գանդիին և Կոնգրեսի տասնյակ հազարավոր առաջնորդներին բանտ նետելով: Միևնույն ժամանակ <<Մուսուլմանական լիգան>> համագործակցում էր Բրիտանիայի հետ և առանձնանալով և հակառակ Գանդիի դիմադրության պահանջեց ստեղծել լիովին առանձին նոր մահմեդական պետություն՝ Պակիստանը: 1947թ.-ի օգոստոսին Բրիտանիան երկիրը բաժանում է երկու պետության՝ Հնդկաստանի և Պակիստանի՝ երկուսին էլ նկախություն շնորհելով և դա անելով այնպիսի պայմաններով, որոնք Գանդիի սրտով չէին:[6]
Դերը Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918թ.-ի ապրիլին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջնամասում Հնդկաստանի փոխարքան Գանդիին հրավիրում է Դելիում կայանալիք պատերազմի վերաբերյալ կոնֆերանսին:[82] Գանդին համաձայնվում է ակտիվ կերպով հնդիկներին բանակ զինվորագրել պատերազմին մասնակցելու համար:[83][84] Ի տարբերություն 1906թ.-ի Զուլուիպատերազմի և առաջին համաշխարհայինի սկզբին, երբ Գանդին կամավորների էր հավաքագրում շտապօգնության կորպուսներ ստեղծելու համար, այս անգամ նա արդեն զինվորների էր հավաքագրում: 1918թ.-ի <<Զինվորական ծառայությանը անդամագրվելու կոչ>> վերնագրված թռուցիկում Գանդին գրում է. <<Կարգ ու կանոն հաստատելու համար մենք պետք է մեզ պաշտպանելու ուժ ունեննք, կարողություն զենք բռնելու և այն կիրառելու… և եթե հնարավորինս արագ ցանկանում ենք սովորել զենքի գործածումը, մեր պարտքն եմ համարում բանակին զինվորագրվելը>>:[85] Բայց և այնպես փոխարքայի անձնական քարտուղարին ուղղված նամակում նա պայման էր դրել, որ ինքը <<անձամբ ոչ մեկի չի սպանի կամ վիրավորի՝ անկախ ընկերը լինի թե թշնամին>>: [86]
Գանդիի պատերազմի համար զինվորների հավաքագրման արշավը հարցականի տակ դրեց նրա ոչ-բռնությանը բանաձևը: Գանդիի անձնական քարտուղարը նշում է, որ իր <<ոչ-բռնությանը>> և զինվորների հավաքագրման արշավի համոզմունքների միջև եղած կայունության խնդիրը ոչ միայն այդ ժամանակ է բարձրացվել, այլ սկսվել է քննարկվել այդ պահից ի վեր:[83]
Չամփարան և Խեդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չամփարանի խռովությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիի առաջին մեծ հաջողությունը եղավ 1917թ.-ին Բիհարում տեղի ունեցած Չամփարանի խռովության ժամանակ: Չամփարանի խռովության ժամանակ տեղի գյուղացիները դեմ դուրս եկան իրենց հիմնականում բրիտանացիներից բաղկացած կալվածատերերի դեմ, ովքեր աջակցություն էին ստանում տեղական կառավարությունից: Գյուղացիներին ստիպում էին ինդիգո աճեցնել. այդ հացահատիկի պահանջը այդ վերջին 20 տարիների ընթացքում գնալով նվազում էր, և այն ստիպված ֆիքսված գնով վաճառում էին պլանտացիաների տերերին: Այս փաստից դժգոհ լինելով դիմեցին Ահմեդաբադում այդ պահին գտնվող Գանդիին: Նախաձեռնելով ոչ-բռնի բողոքի մարտավարություն՝ Գանդին տեղի կառավարությանը անակնկալի բերեց և կառավարությանը ստիպեց զիջումների գնալ:[7]
Խեդայի խռովությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918թ.-ին Խեդան հեղեղումների և սովի զոհ դարձավ և գյուղացիները սկսեցին պահանջել ազատում հարկերից: Գանդին տեղափոխվեց Նադիադ, որտեղ սկսեց շրջանից կամավորներ և աջակիցներ հավաքագրել, որոնցից ամենանշանավորը Վալաբհբհայ Փաթելն էր: Գանդին ստորագրահավաք սկսեց, որով գյուղացիները պարտավորվում էին չվճարել պետական հարկերը նույնիսկ հողի բռնագրավման սպառնալիքի դեպքում: Շրջանի եկամտահարկ հավաքող պաշտոնյաներն էլ միացան խռովությանը: Գանդին փորձում էր երկրով մեկ հանրային աջակցություն ստանալ խռովության հարցը լուծելու համար: 5 ամիս շարունակ կառավարությունը հրաժարվում էր, սաակայն 1918թ.-ի մայիսի վերջին վերջապես կարևոր նախապատրաստական աշխատանքներ տարվեցին և մինչև սովի ավարտը հարկերի վճարումների պայմաննները մեղմացվեցին: Խեդայում կայացած բրիտանացիների հետ բանակցություններում գյուղացիների շահերը ներկայացնում էր Վալաբհբհայ Փաթելը, ով դադարեցրեց հարկերի հավաքումը և բանտարկյալներին ազատ արձակեց:
Խալիֆաթի շարժումը
1919թ.-ին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո գանդին 49տարեկանում բրիտանական իմպերիալիզմի դեմ պայքարում փորձում է քաղաքական համաձայնության մեջ մտնել մահմեդականների հետ՝ աջակցելով Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ պարտություն կրած Օսմանյան կայսրությանը: Մինչ Գանդիի այս նախաձեռնությունը Բրիտանական Հնդկասանում հինդուսների և մահմեդականների միջև համայնական վեճերն ու կրոնական խռովությունները սովորական երևույթ էին:Դրա օրինակներից է 1917-1918թթ.-ի խռովությունները: Գանդին արդեն աջակցել էր Բրիտանիային տարբեր ռեսուրսներ տրամադրելով, ինչպես նաև հնդիկ զինվորների հավաքագրելով, ովքեր Եվրոպայում բրիտանացիների կողքին կռվում էին պատերազմում: Գանդիի ցուցաբերած օգնության պատճառներից մեկն այն էր, որ պատերազմի ավարտից հետո այդ ամենը կփոխհատուցվի՝ հնդիկներին տալով ինքնակառավարման հնարավորություն: Բայց դրա փոխարեն Բրիտանիայի կառավարությունը մի շարք մանր բարեփոխումներ առաջարկեց՝ հիասթափեցնելով Գանդիին: Գանդին հայտարարեց իր քաղաքացիական անհնազանդություն սկսելու մտադրության մասին: Հնդկաստանի բրիտանական պաշտոնյաներն էլ իրենց հակաքայլն արեցին Ռովլաթի օրենքը ընդունելով, որպեսզի կանգնեցնեն Գանդիի սկսած շարժումը: Օրենքը Բրիտանիայի կառավարությանը հնարավորություն էր տալիս քաղաքացիական անհնազանդութ-յան մասնակիցներին որակել որպես հանցագործների և օրինական հիմք տալիս ձերբակալել ցանկացածին՝ անորոշ ժամանակով կալանքի տակ պահելով և կալանավորելով առանց դատարանի քննության կամ դատի:
Գանդին զգում էր, որ Բրիտանիայի դեմ քաղաքականությունում առաջընթաց ունենալու համար անհրաժեշտ է համագործակցել մահմեդականների հետ: Նա աջակցեց <<Խալիֆաթի շարժմանը>>, որով Հնդկաստանի սուննի մահմեդականները, նրանց առաջնորդները, ինչպիսիք են Հնդկաստանի արքայական նահանգների սուլթաննները և Ալի եղբայրները, պաշտպանում էին Թուրքիայի կրոնական առաջնորդին որպես սուննի իսլամական համայնքի միասնության խորհրդանիշ: Առաջին համաշխարհայինում Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո նրա միջոցով էին տեսնում իսլամի և նրա օրենքների աջակցումը: Գանդիի աջակցությունը Խալիֆաթի շարժմանը տարբեր արդյունքների հանգեցրեց: Սկզբում այն ապահովեց Գանդիին մահմեդականնների մեծ աջակցությամբ: Բայց հնդիկ առաջնորդները, այդ թվում և Ռաբինդրանաթ Թագորը կասկածի տակ առան Գանդիի առաջնորդության հարցը, քանի որ նրանք դեմ էին Թուրքիայի սուննի իսլամական առաջնորդին ճանաչելուն կամ աջակցելուն:
Իրենց կրոնական առաջնորդին պաշտպանելուց հետո մեծացավ Գանդիի նկատմամբ մահմեդականների աջակցությունը, որը ժամանակավորապես դադարեցրեց հինդուսների և մահմեդականների բախումները: Սրանով երկրում ներդաշնակություն տիրեց և բրիտանացիների համար Գանդիի դիրքը որպես քաղաքական առաջնորդ բարձրացավ: Գանդիի աջակցությունը Խալիֆաթի շարժմանը նրան օգնեց նաև իր կողմը շրջվել Մուհամմեդ Ալի Ջիննաին, ով դեմ էր արտահայտվել նրա ոչ-բռնի շարժմանը: Ջիննան սկսեց աջակցել նրան, ապա սկսեց առաջնորդել Արևելյան և Արևմտյան Պակիստանի պահանջը:
1922թ.-ի վերջին տապալվեց Խալիֆաթի շարժումը: Աթաթուրքը վերացրեց կրոնապետի պաշտոնը, Խալիֆաթի շարժումը ավարտվեց և հիմնականում վերացավ մուսուլմանների աջակցությունը Գանդիին: Մուսուլման առաջնորդներն ու պատվիրակները լքեցին Գանդիին և նրա Կոնգրեսը: Վերսկսվեցին հինդուսների և մուսուլմանների բախումները: Տարբեր քաղաքներում նորից առաջ եկան արյունալի կրոնական բախումներ և միայն Ագրայի և Օուդհի միացյալ նահանգներում 91մարդ զոհվեց:
<<Չհամագործակցություն>>[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին 1909թ.-ին 40 տարեկանում գրում է իր <<Հնդկաստանի ինքնակառավարումը>> գիրքը, որտեղ հայտարարում է, որ Հնդկաստանում բրիտանական իշխա-նությունը հաստատվել է հնդիկների հետ համագործակցության միջոցով և միայն պահպանվել է այդ համագործակցության պատճառով: Եթե հնդիկները հրաժարվեին համագործակցել, բրիտանական կառավարումը կվերանար և ինքնակառավարում կհաստատվեր:
1919թ.-ի փետրվարին Հնդկաստանի փոխարքայի հետ ունեցած իր զրույցում Գանդին զգուշացրեց, որ եթե բրիտանացիները պետք է ընդունեն Ռովլաթի օրենքը, նա կդիմի հնդիկներին, որ քաղաքացիական անհնազանդություն սկսեն: Բրիտնական կառավարությունը արհամարհեց նրան, րնդունեց օրենքը՝ նշելով, որ սպառլալիքնե-րի չի տրվի: Այս ամենին հետևեցին քաղաքացիական անհնազանդության ցույցեր, որտեղ մարդիկ հավաքվում էին բողոքվելու Ռովլաթի օրենքի դեմ: 1919թ.-ի մարտի 30-ին Դելիում բրիտանացի սպաները կրակ բացեցին անզեն և խաղաղ հավաքված բնակչության վրա: Ի պատասխան այս ամենի, մարդիկ սկսեցին խռովություններ բարձրացնել: 1919թ.-ի ապրիլի 6-ին հնդկական տոնակատարություններից մեկի ժա-մանակ Գանդին ամբոխին խնդրեց չվնասել և չսպանել բրիտանացիներին, բայց իրենց դժգոհությունը արտահայտել խաղաղությամբ, բոյկոտել բրիտանական ապրանքները և վառել իրենց բոլոր այն շորերը, որոնք բրիտանական են: Նա ընդգծեց ոչ-բռնության կիրառումը ինչպես բրիտանացիների, այնպես էլ միմյանց հանդեպ, անգամ եթե մյուս կողմը բռնություն կիրառեր: Ամբողջ Հնդկաստանով մեկ մտադիր էին բողոքի համար ավելի մեծ քանակներով հավաքվել: Կառավարությունը նրանց զգուշացրեց չմտնել Դելի: Բայց Գանդին չենթարկվեց հրամանին: Ապրիլի 9-ին Գանդին ձերբակալվեց: 1919թ.-ի ապրիլի 13-ին մարդիկ, այդ թվում և կանայք ու երեխաներ հավաքվեցին Արմիթսարի այգում: Ռեինալդ Դայեր անունով բրիտանացի սպան շրջապատեց նրանց և իր զինվորներին հրամայեց կրակ բացել նրանց վրա: Արդյունքում տեղի ունեցած ջարդը, որին զոհ դարձան հարյուրավոր սիկհեր և հինդուսներ, կատաղեցրեց հնդիկներին, սակայն Բրիտանիան և բրիտանական մամուլը այն որակեցին որպես համարժեք պատասխան: Արմիթսարի ջարդի հաջորդ օրը Գանդին, ով Ահմեդաբադում էր, չքննադատեց բրիտանացիներին: Փոխարենը հնդիկներին քննադատեց նրա համար, որ նրանք բրիտանական ատելության դեմ բացառապես սիրով չէին պայքարել: Գանդին պահանջեց, որ մարդիկ դադարեցնեն ամեն տեսակ բռնությունները, դադարեցնեն սեփականության ավիրումը և սկսեն ծոմ պահել մյուս հնդիկներին ստիպելով դադարեցնել խռովությունները:
Ջարդը և Գանդիի ոչ-բռնի պատասխանը շատերին հետ պահեցին, բայց որոշ սիկհեր և հինդուսներ վշտացան, որ Դայերը անպատիժ մնաց: Բրիտանացիների կողմից ձևավորվեցին հետաքննական հանձնաժողովներ, իսկ Գանդին խնդրեց հնդիկներին դրանց բոյկոտի ենթարկել: Հետագա իրադարձությունները, ջարդը և Բրիտանիայի պատասխանը Գանդիին բերեցին այն մտքին, որ բրիտանական կառավարման ներքո հնդիկների հետ երբևիցե արդարացի չեն վարվի և սկսեց իր ուշադրությունը բևեռել սվարաջին և Հնդկաստանի քաղաքական անկախացմանը: 1921թ.-ին Գանդին Հնդկական ազգային կոնգրեսի ղեկավարն էր: Նա վերակազմակերպես Կոնգրեսը: Թիկունքում ունենալով Կոնգրեսի և մուսուլմանների աջակցությունը, Գանդին ուներ նաև Բրիտանական Հնդկաստանի քաղաքական աջակցությունն ու ուշադրությունը:
Գանդին ընդլայնեց իր ոչ-բռնի չհամագործակցության ծրագիրը՝ ներառելով նաև օտարերկրյա, հատկապես բրիտանական ապրանքների բոյկոտը: Այս ամենի հետ էր կապված նրա այն պրոպագանդան, որ հնդկները խադի (տնահյուս գործվածք) հագնեն բրիտանական գործվածքների փոխարեն: Նա հորդորում էր բոլոր հնդիկներին, անկախ տղամարդ լինեին թե կին, հարուստ թե աղքատ, ամեն օր ժամանակ տրամադրեին տնահյուս գործվածքներ մանելուն՝ դրանով աջակցելով անկախության շարժմանը: Բրիտանական ապրանքները բոյկոտելուց բացի Գանդին մարդկանց նաև համոզում էր բոյկոտել բրիտանական հաստատություններն ու դատարանները, հրաժարվել պետական ծառայությունից, ինչպես նաև հրաժարվել բրիտանական տիտղոսներից ու պարգևներից: Գանդին այսպիսով սկսեց վնասել Բրիտանական Հնդկաստանի կառավարությանը տնտեսապես, քաղաքականապես և վարչապես:
<<Չհամագործակցելու>> կոչը տարածվում էր՝ իր մեջ ներառելով հնդկական հասարակության բոլոր խավերին: Գանդին ձերբակալվեց 1922թ.-ի մարտի 10-ին, դատապարտվեց խռովություն կազմակերպելու համար և վեցամյա կալանքի դաապարտվեց: Պատիժը սկսեց կրել 1922թ.-ի մարտի 18-ից: Գանդին բանտում էր, իսկ Կոնգրեսն էլ 2 ֆրակցիաների բաժանվեց: Բացի այդ հինդուսների և մուսուլման-ների միջև համագործակցությունը ավարտվեց, երբ խալիֆաթի շարժումը տապալվեց և Թուրքիայում իշխանության եկավ Աթաթուրքը: Մահմեդական առաջնորդները լքեցին Կոնգրեսը և սկսեցին մահմեդական կազմակերպություններ հիմնել: Գանդիի քաղաքական հենարանը 2 մասի էր բաժանվել: Գանդին ազատ արձակվեց 1924թ.-ի փետրվարին կույր աղիքի բորբոքման վիրահատության համար և բանտում անցկացրեց միայն 2տարի:
Աղի Սատյագրահան (Աղի քայլերթը)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքական հանցագործությունների համար բանտարկվելուց հետո 1924թ.-ին Գանդին ազատ արձակվեց և 1920-ականների երկրորդ կեսին շարունակեց զբաղվել սվարաջի (ինքնակառավարման) հաստատման համար: 1928թ.-ի դեկտեմբերի Կալկաթաի Կոնգրեսում Գանդին որոշում ընդունեց՝ Բրիտանիայի կառավարությանը կոչ անելով կամ Հնդկաստանին դոմինիոնի կարգավիճակ շնորհել կամ բախվել նոր <<չհամագործակցության>> քարոզարշավի, որի նպատակը կլինի երկրի լիակատար անկախությունը: I համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հնդկական զինված ջոկատներով Բրիտանիային ցուցաբերած օգնությունից և խալիֆաթի շարժման ձախողումից հետո, որի նպատակն էր պահպանել Թուրքիայում կրոնապետի դերը, դադարեց մահմեդականների աջակցությունը: Եվ այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Սուբհաս Չանդրա Բոսը և Բհագաթ Սինքը հարցականի տակ առան Գանդիի արածի նշանակությունն և նրա ոչ-բռնի մոտեցումը:
Գանդիի առաջակին Բրիտանիան բարյացակամորեն չպատասխանեց: Բրիտանիայի այնպիսի քաղաքական առաջնորդներ, ինչպիսիք են Լորդ Բիրկենհեդը և Ուինսթոն Չերչիլը հնդիկների պահանջներին աջակցող եվրոպացի դիվանագետների հետ քննարկումների ժամանակ դեմ արտահայտվեցին <<Գանդիի խաղաղության կոչերին>>: 1929թ.-ի դեկտեմբերի 31-ին Լահորում բարձրացվեց Հնդկաստանի դրոշը: Գանդիի առաջնորդությամբ Կոնգրեսը 1930թ.-ի հունվարի 26-ը Լահորում հռչակեց որպես Հնդկաստանի անկախության օր: Այս օրը նշվեց գրեթե բոլոր հնդկական կազմակերպությունների կողմից: Այնուհետև 1930թ.-ի մարտին Գանդին սկսեց նոր քաղաքացիական անհնազանդություն ընդդեմ աղի բարձր հարկերի: Գանդին իր մարտի 2-ին Հնդկաստանի փոխարքա Լորդ Իրվինին ուղղված նամակում քաղաքակիրթ ձևով վերջնագիր ներկայացրեց: Նամակը Լորդ Իրվինին հանձնեց Ռեգ Ռեյնոլդսը: Նամակում Գանդին դատապարտում էր բրիտանական տիրապետությունը՝ այն նկարագրելով որպես <<մի անեծք, որը միլիոնավոր մարդկանց աղքատեցրել է ուժեղացող շահագործման համակարգով և չափից մեծ թանկ ռազմական և քաղաքացիական վարությունների միջոցով… այն քաղաքական առումով մեզ ստրկության է տարել>>: Գանդին նաև նամակում նշել էր, որ փոխարքան ստանում է <<հնդիկի միջին եկամուտին 5000 անգամ գերազանցող աշխատավարձ>>: Գանդին խոստանում էր, որ բրիտանական բռնությունները վերջ են տրվելու հնդկական ոչ-բռնության շարժումով:
Սա մեծ նշանակություն ստացավ դեպի Դանդի քաղաք հայտնի <<Աղի խաղաղ քայլերթով>>: Քայլերթը սկսվեց մարտի 12-ին և տևեց մինչև ապրիլի 6-ը: Նպատակ ունենալով վերացնել աղի բարձր հարկերն ու մենաշնորհը Գանդին 78 կամավորների հետ անցնում է շուրջ 388կմ Ահմեդաբադից մինչև Գուջարաթիի Դանդի քաղաքը: Քայլերթին նրան էին միանում հազարավոր հնդիկներ: Քայլերթը տևեց մոտ 25օր և անցան մոտ 400կմ: Ճանապարհին հաճախ Գանդին խոսելով դիմում էր բազմամարդ ամբոխին:Դհարասանայում մարտի 21-ի համար ցույցերը անցան առանց առաջնորդ Գանդիի: Սարսափահար եղած ամերիկացի լրագրող Վեբ Միլլերը ահա այսպես է ներկայացնում բրիտանացիների պատասխանը՝.
<<Կատարյալ լռության մեջ Գանդիի կողմնակիցները կանգ առան ցանկա-պատնեշից 100յարդ այն կողմ: Ամբոխից մի զորասյուն առանձնացավ, անցավ առուն և մոտեցավ փշալարերով պատված ցանկապատնեշին: Հրամանը լսելուն պես ոստիկանները հարձակվեցին քայլերթին մասնակցողների վրա և սկսեցին մահակ-ներով հարվածել նրանց գլուխներին: Քայլերթին մասնակցողներից ոչ ոք անգամ ձեռ-քը չբարձրացրեց հարվածներից պաշտպանվելու համար: Կեգլախաղի նման ցած էին ընկնում: Այնտեղից, որտեղ կանգնած էի, լսում էի մահակների շառաչուն հարված-ները նրանց անպաշտպան գանգերին… հարվածներ ստանալով գետին էին ընկնում. մի մասը գիտակցությունը կորցրել էր, մյուսներն էլ ջարդված գանգի կամ կոտրված ուսերի ցավից կուչ էին եկել>>:
Այսպես ծարունակվեցին ժամեր մինչ մոտ 300ցուցարարներ ծեծի ենթարկվեցին, շատերը լուրջ վնասվածքներ ստացան, 2հոգի էլ մահացան: Եվ այդ ժամանակ ոչ ոք դիմադրություն ցույց չտվեց:
Այս արշավը Բրիտանիային անհանգստացնող ամենահաջող արշավներից էր: Բրիտանիայի պատասխանը եղավ ավելի քան 60,000 հնդիկների ձերբակալումը: Սակայն Կոնգրեսը նշում է 90,000 մարդ: Նրանց մեջ էր նաև Գանդիի օգնականներից մեկը՝ Ջավահառլալ Ներուն:
Ըստ Սարմայի Գանդին նաև կանանց էր ներգրավում, որ մասնակցեին աղի հարկի դեմ արշավներին և բոյկոտեին օտարերկրյա ապրանքները, որոնք Հնդկաստանի հասարակական կյանքում շատ կանանց ինքնավստահության և արժանապատվության զգացում տվեցին: Սակայն այլ ուսումնասիրողներ, օրինակ Մերիլին Ֆրենչը նշում է, որ Գանդին արգելում էր կանանց միանալ իր քաղաքացիական անհնազանդության շարժմանը, քանի որ վախենում էր, որ կմեղադրվի կանանց որպես քաղաքական վահան օգտագործելու մեջ: Ըստ Թափուր Բջորքերթի, երբ կանայք պնդում էին, որ միանային շարժմանը և հանրային ցույցերին, Գանդին նրանց խնդրում էր իրենց խնամակալներից թույլտվություն ստանալ և մայն այն կանայք, ովքեր կարող էին երեխա խնամել, պետք է միանային: Հաշվի չառնելով Գանդիի պատկերացումներն ու մոտեցումները հազարավոր հնդիկ կանայք միացան Աղի երթին դեմ կանգնելու բրիտանական աղի հարկերին և աղի հանարդյունաբերության նրանց մենաշնորհին: Գանդիի ձերբակալումից հետո կանայք քայլերթ սկսեցին և շրջապատեցին խանութները՝ ընդունելով բրիտանական կառավարության բռնություններն ու վիրավորանքները Գանդիի ոգեշնչած ձևով:
Գանդին որպես ազգային հերոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ Աթլուրի Մուրալիի, Հնդկական կոնգրեսը 1920-ականներին դիմում է Անդհրա Պրադեշի (մեծությամբ Հնդկաստանում 8-րդ նահանգը) գյուղացիներին իրենց մայրենի թելեգու լեզվով պիեսներ գրել: Պիեսներում միախառնված էին հնդկական միֆոլոգիան, լեգենդները և Գանդիի գաղափարները: Դրանցում Գանդին ներկայացվում էր իբրև մարգարե, ով անտիկ և միջնադարյան հնդիկ ազգայնական առաջնորդների և սրբերի վերամարմնավորումն էր: Ըստ Մուրալիի, պիեսները մեծ տարածում էին ստանում հնդկական ավանդական մշակույթի կրող գյուղացիների մեջ: Այս ամենի միջոցով թելուգու լեզվով խոսող գյուղերում Գանդին դարձավ ազգային հերոս և սուրբ մարգարեանման անձնավորություն:
Ըստ Դեննիս Դելթոնի, հենց այդ գաղափարներն էին ապահովում իր հետևորդների այդ ահռելի բանակը: Գանդին քննադատում էր արևմտյան քաղաքա-կրթությունը՝ համարելով այն <<բռնությամբ և անբարոյականությամբ>> շարժվող և այն հակադրում հնդկական քաղաքակրթությանը, որն ընթանում է <<հոգու ուժով և բարոյականությամբ>>: Գանդին մարդկանց մտավոր պատկերացումները գերում էր իր <<ատելությունը սիրով հաղթելու>> գաղափարներով: Իր այս գաղափարների վկայությունը կար արդեն Հարավայի Աֆրիկայում իր 1890-ականների բրոշյուրնե-րում: Այդտեղ էլ նա հայտնի էր հնդիկ բանվորների միջև, ովքեր ստիպողաբար աշխատում էին բրիտանական կառավարության համար: Երբ Գանդին Հնդկաստան վերադարձավ, մարդիկ հավաքվում էին նրա շուրջ, քանի որ նա արտացոլում էր նրանց արժեքները:
Գանդին նաև քարոզարշավներ էր կազմակերպում հնդկական գյուղական մի վայրից մյուսը գնալով: Նա այնպիսի տերմիններ և արտահայտություններ էր օգտագործում իր խոսքում, ինչպես օրինակ Ռամառաջնա՝ Ռամայանա էպոսից, Փրահլադա թագավորին որպես իկոնա և այնպիսի մշակութային խորհրդանիշներ, որոնք հավասար են սվարաջին և սատյագրահային: Այդ ժամանակներում այս գաղափարները Հնդկաստանից դուրս տարօրինակ էին հնչում, բայց դրանք խորը արձաքանք ունեին իր ազգի մշակութային և պատմական արժեքներում:
Բանակցությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լորդ Իրվինի կողմից ներկայացվող կառավարությունը որոշում է բանակցել Գանդիի հետ: Գանդի-Իրվին պայմանագիրը ստորագրվեց 1931թ.-ի մարտին: Բրիտա-նական կառավարությունը համաձայնեց ազատ արձակել բոլոր քաղաքական բանտարյալներին, որի փոխարեն քաղաքացիական անհնազանդության շարժումը պետք է դադարեր: Համաձայն պայմանագրի Գանդին հրավիրվում էր մասնակցելու բանակցությունների Լոնդոնում կայանալիք Կլոր սեղանի կոնֆերանսին, որտեղ նա լինելու էր Հնդկական ազգային կոնգրեսի միակ ներկայացուցիչը: Այդ կոնֆերանսը հիասթափեցրեց Գանդիին և ազգայնականներին: Գանդին ակնկալում էր քննարկել Հնդկաստանի անկախությունը, մինչդեռ բրիտանական կողմը իր ուշադրությունը կենտրոնացրել էր հնդիկ արքայազների և տարբեր փոքրամասնությունների վրա, այլ ոչ թե իշխանության փոխանցման: Լորդ Իրվինին հաջորդող Լորդ Վիլինգտոնը շատ կոշտ էր վերաբերվում Հնդկաստանի անկախանալուն: Նա սկսեց Հնդկաստանում ազգայնական շարժումը կառավարող և ճնշող նոր արշավ: Գանդին նորից ձերբակալ-վեց: Կառավարությունը փորձեց և ձախոխվեց նրա ազդեցությունը բացասելուց՝ նրան մեկուսացնելով իր հետևորդներից:
Բրիտանիայում Ուինսթոն Չերչիլը, ով <<Պահպանողական>> կուսակցության նշանավոր քաղաքական գործիչ էր, այդ ժամանակ կառավարությունում չէր, բայց հետագայում դարձավ վարչապետ, պարբերաբար քննադատում էր Գանդիին և դեմ էր նրա երկարաժամկետ ծրագրերին: Չերչիլը հաճախ էր ծաղրում Գանդիին: 1893թ.-ի ելույթնեից մեկի ժամանակ ասել է.՝
<<Տագնապալի է և նողկալի տեսնլ պարոն Գանդիին՝ Միդլ Թեմփլի խռովարար իրավաբանին, արևելքում հայտնի դերվիշի նման տեսք ընդունելով և լայն քայլերով պալատի աստիճաններով բարձրանալով… որ հավասար պայմաններով բանակցություններ վարիմիապետի ներկայացուցչի հետ>>:
Չերչիլի չարությունը Գանդիի հանդեպ մեծացավ 1930-ականներին: Նա անվանում էր Գանդիին որպես մեկի, ով <<իր նպատակների մեջ խռովարար էր>> և ում կործանարար հանճարն ու բազմաձև սպառնալիքները քայքայում են Բրիտանական կայսրությունը: Չերչիլը Գանդիին անվանում էր դիկտատոր, <<հնդկական Մուսոլինի>>՝ ռասայական պատերազմ բորբոքելով, փորձելով ռաջային փոխարինել բրահմայականներով, խաղալով հնդկական մասաների անգրագիտութ-յան վրա, և այս ամենը անձնական շահի համար: Չերչիլը փորձում էր մեկուսացնլ Գանդիին և Գանդիի հանդեպ նրա քննադատությունը տեղ էր գտնում եվրոպական և ամերիկյան մամուլում: Չերչիլը մեծ աջակցություն էր ստանում, բայց և միևնույն ժամանակ Եվրոպայում մեծանում էր Գանդիի հանդեպ աջակցությունը: Տեղի ունեցող զարգացումները մեծացրեցին Չերչիլի այն անհանգստությունը, որ <<բրիտանացիները իրենք կհրաժարվեն պացիֆիզմից և խղճից>>:
Կլոր սեղանի կոնֆերանսները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1931-1932թթ.-ի Կլոր սեղանի քննարկումների ժամանակ Գանդիի և բրիտանական կառավարության միջև քննարկումների ժամանակ Գանդին, որ այդ ժամանակ արդեն 62 տարեկան էր, սահմանադրական ռեֆորմներ էր փնտրում որպես նախապատրաստում բրիտանական տիրապետության ավարտման և հնդիկների ինքնիշխանության հաստատման համար: Բրիտանական կողմը այնպիսի ռեֆորմներ էր փնտրում, որոնք Հնդկական թերակղզին կպահեին Բրիտանական կայսրության կազմում որպես գաղութ: Բրիտանացիների կողմից բանակցություններ վարող անձինք առաջարկեցին բրիտանական դոմինիոնների նախատիպով սահմանդրական ռեֆորմներ, որոնցով առանձին ընտրական օկրուգներ էին հաստատվում կրոնական և հասարակական բաժանումներով: Բրիտանացիները կասկածի տակ առան Կոնգրեսի կուսակցությունը և Գանդիի ամբողջ Հնդկաստանի անունից խոսելու իրավունքը: Նրանք հրավիրեցին հնդիկ կրոնական առաջնորդների, օրինակ մահմեդականների և սիկհերի՝ կրոնական գծով իրենց պահանջները ներկայացնելու, ինչպես նաև Ամբեդկարին, որպես Հնդկաստանում վերջին կաստայի մարդկանց իրավունքները պաշտպանող առաջնորդ: Գանդին վճռականորեն դեմ կանգնեց սահմանադրությանը, որով իրավունքներ և ներկայացչություններ էր տրվում համայնական բաժանումների հիման վրա, քանի որ նա վախենում էր, որ այն ոչ թե մարդկանց կմիավորոր, այլ կբաժաներ, կհավերժացներ նրանց կարգավիճակը և կշեղեր մարդկանց ուշադրությունը գաղութական տիրապետությունից Հնդկաստանի անկախացումից:
Երկրորդ Կլոր սեղանի կոնֆերանսից վերադառնալուց հետո Գանդին սկսեց նոր քաղաքացիական անհնազանդություն: Նա ձերբակալվում է և բանտարկվում Փուն քաղաքի Յերվադա բանտում: Երբ բանտում էր բրիտանական կառավարությունը նոր օրենք ընդունեց, որով հնդիկների վերջին կաստան առանձին ընտրողների կազմ էր մտնում: Այն հայտնի դարձավ որպես <<համայնական պարգև>>: Ի պատասխան Գանդին սկսեց բանտում ծոմ պահել: Հանրային մեծ բողոքի արձաքանքը ստիպեցին կառավարությանը Ամբեդկարի հետ քննարկումներից հետո <<հանրային պարգևը>> փոխարինել Պունայի պայմանագրով:
Կոնգրեսի քաղաքականությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1934թ.-ին Գանդին հրաժարվեց Կոնգրեսի կուսակցության անդամակցությու-նից: Նա տարակարծիք չէր կուսակցության դիրքորոշմանը, բայց զգում էր, որ եթե լքի Կոնգրեսը, հնդիկների շրջանում իր ժողովրդավարությունը կդադարի ճնշել կուսակցության անդամակցությունը, որն իրականում շատ տարբեր էր. կային կոմունիստներ, սոցիալիստներ, առևտրական արհմիության անդամներ, ուսանողներ, կրոնական պահպանողականներ, բիզնեսով տարված մարդիկ: Իր հեռանալու դեպքում նրանց բոլորի ձայները լսելի կդառնային: Գանդին նաև փորձում էր խուսափել ռաջայի պրոպագանդայի զոհը դառնալուց՝ առաջնորդելով մի կուսակցութուն, որը ժամանակավորապես քաղաքական կոմպրոմիսի էր գնացել ռաջայի հետ:
Գանդին ակտիվ քաղաքականություն վերադարձավ 1936թ.-ին Ներուի նախագահության և Լաքնոյի նստաշրջանի ժամանակ: Չնայած Գանդին ցանկանում էր ամբողջ ուշադրությունը կենտրոնացնել և ոչ թե Հնդկաստանի ապագայի մասին ենթադրությունների վրա, նա Կոնգրեսին հետ չպահեց սոցիալիզմը որպես նպատակ ունենալուց: Գանդին ընդհարում ունեցավ Սուբհաս Չանդրա Բոսի հետ, ով 1938թ.-ին Կոնգրեսի նախագահ էր ընտրվել և նախկինում անվստահություն էր հայտնել ոչ-բռնի ցույցերի արդյունավետությանը: Չնայած Գանդիի դիմադրությանը Բոսեն երկրորդ անգամ ընտրվում է Կոնգրեսի նախագահ՝ հաղթելով Գանդիի կողմից առաջադրված թեկնածու դոկտոր Փաթաբհի Սիտարամային, ով սակայն հրաժարական տվեց, երբ պահանջեցին իր հրաժարականը: Գանդին հայտարարեց, որ Սիտարամայաի պարտությունը իր պարտությունն էր:
II համաշխարհային պատերազմը և <<Լքեք Հնդակաստանը>> շարժումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին դեմ էր պատերազմի ժամանակ Բրիտանիային օգնություն տրամադրելուն և արշավ սկսեց ընդդեմ պատերազմում Հնդկաստանի որևէ կերպ ներգրավվածությանը: Հնդիկների և նրանց առաջնորդների մեծ մասը, ինչպես օրինակ Սանդար Փաթելը և Ռաջենդրա Պրասադը չմասնակցեցին Գանդիի արշավին: Նրա արշավը ձախողման ենթարկվեց: Ավելի քան 2.5 միլիոն հնդիկներ արհամարհեցին Գանդիի ասածները և կամավորագրվեցին կռվելու միացյալ բանակի տարբեր ճակատներում:
Գանդիի դեմ լինելը Հնդկաստանի մասնակցությանը II համաշխարհայինին պայմանավորված էր այն համոզմունքով, որ Հնդկաստանը չի կարող մասնակցել մի այնպիսի պատերազմի, որն իբր թե պայքարում էր դեմոկրատական ազատության համար, մինչդեռ հենց այդ ազատությունը չէր տրվում Հնդկաստանին: Նա նաև դատապարտում էր նացիզմն ու ֆաշիզմը, որոնց գաղափարներն ընդունում էին այլ հնդիկ առաջնորդներ: Երբ պատերազմը էլ ավելի էր զարգանում, Գանդին ավելի շատ շեշտեց իր անկախության պահանջը՝ 1942թ.-ին Մումբայումիր ելույթներից մեկի ժամանակ դիմելով բրիտանացիներին <<լքել Հնդկաստանը>>: Սա Գանդիի և Կոնգրեսի կուսակցության ամենահստակ ապստամբությունն էր, որի նպատակն էր ապահովել Հնդկաստանից Բրիտանիայի հեռացումը: Բրիտանիայի կառավարությունը շատ արագ պատասխանեց <<Լքեք Հնդկաստանը>> ելույթին և մի քանի ժամվա ընթացքում ձերբակալեցին Գանդիին և Կոնգրեսի աշխատանքային կոմիտեի անդամներին: Իր հայրենակիցները ձերբակալություններին պատասխանե-ցին վնասելով կամ այրելով հարյուրավոր գնացքի կայարաններ, ոստիկանատներ և հաղորդալարեր վնասելով:
1942թ.-ին Գանդին արդեն մոտ 73տարեկան հասակում համոզեց իր ժողովրդին ամբողջովին դադարեցնել կայսերական կառավարության հետ համագորշակցությու-նը: Նա համոզում էր, որ հնդիկները չսպանեն և չվիրավորեն բրիտանացիներին, և եթե բրիտանացի պաշտոնյաները բռնություններ սկսեն, նրանք հոժարակամ ընդունեն տառապանքն ու մահը: Նա ասաց, որ շարժումը չի դադարի որոշ բռնության ակտերի պատճառով, ասելով որ <<ներկայիս կառավարման համակարգի հրամայված անարխիան>> ավելի վատն է քան իրական անարխիան: Նա ստիպեց հնդիկներին իրենց իրավունքների ու ազատությունների համար պայքարել կամ մահանալ:
Գանդին բանտում պահվեց 2 տարի՝ մնալով Պունա քաղաքի Ագա Խան Փելըսում: Այդ ընթացքում սրտի նոպայից մահացավ Մահադեվ Դեսայը, ով երկար տարիներ նրա քարտուղարն էր: Կինը՝ Կաստուրբան էլ մահացավ 1944թ.-ի փետրվարի 22-ին 18 ամիս բանտում մնալուց հետո: Գանդին էլ մալարիայով էր տառապում: Բանտում եղած ժամանակ նա համաձայնվեց հարցազրույց տալ բրիտանացի լրագրող Ստյուարտ Գելդերին: Գելդերը հետագայում կազմեց և մամուլում հրատարակեց հարցազրույցի համառոտ շարադրանքը, որում հայտարար-վում էր այն անսպասելի զիջումների մասին, որ Գանդին պատրաստ էր կատարել, մեկնաբանություններ, որոնք ցնցեցին հնդիկներին, Կոնգրեսին և անգամ Գանդիին: Կոնգրեսն ու Գանդին պնդեցին, որ իրականում Գանդիի ասածը աղավաղվել է և իրականությանը չի համապատասխանում այն, որ Գանդին հրաժարվել է <<Լքեք Հնդկաստանը>> շարժումից:
Գանդին ազատ արձակվեց 1944թ.-ի մայիսի 6-ին նախքան պատերազմի ավարտը իր վատթարացող առողջության և վիրահատության անհրաժեշտության համար. ռաջան չէր ցանկանում, որ նա բանտում մահանա և ազգին կատաղեցնի դրանով: Նա դուրս եկավ տեսնելով քաղաքական դաշտը փոփոխված. օրինակ <<Մուսուլմանական լիգան>>, որը տարիներ առաջ գրեթե չէր երևում <<այդ պահին հայտնվել էր քաղաքական դաշտի կենտրոնում>> և Մուհամմեդ Ալի Ջիննաի արշավի գլխավոր խոսակցության թեման Պակիստանի ստեղծումն էր: Գանդին և Ջիննան բավական երկար նամակներ էին գրում միմյանց և մի քանի անգամ 2 շաբաթ շարունակ 1944թ.-ի սեպտեմբերին հանդիպումներ ունեցան: Զրույցներում Գանդին պնդում էր կրոնապես միացյալ, բազմաքանակ և անկախ Հնդկաստանի գոյության անհրաժեշտության մասին, որում կլինեն ինչպես մահմեդականներ, այնպես էլ ոչ-մահմդեդականներ: Ջիննան մերժեց նրա առաջարկը և պնդեց երկիրը կրոնական մասերի բաժանելու փոխարեն ստեղծել առանձին մուսուլմանական Հնդկաստան (հետագայում Պակիստան): Այս քննարկումները շարունակվեցին մինևչ 1947թ.-ը:
Մինչ Կոնգրեսի առաջնորդները հյուծվում էին բանտերում, մյուս կուսակցությունները աջակցեցին պատերազմին և ձեռք բերեցին կառուցվածքային հզորություն: Ընդհատակյա հրատարակությունները հանդիպում էին Կոնգրեսի դաժան ճնշմանը, բայց դրանք դեպքերի վրա փոքր ազդեցություն ունեցան: Պատերազմի վերջում Բրիտանիան պարզ ցույց տվեց, որ իշխանությունը կփո-խանցվի հնդիկներին: Այդ ժամանակ Գանդին դադարեցրեց պայքարը և շուրջ 100.000 քաղաքական բանտարյալներ ազատ արձակվեցին, այդ թվում և Կոնգրեսի ղեկավարությունը:
Բաժանումը և անկախացումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին դեմ էր Հնդկաստանի կրոնական բաժանմանը: Գանդին և Հնդկական ազգային կոնգրեսը կոչ արեցին Բրիտանիային լքել Հնդկաստանը: Բայց <<Մուսուլմանական լիգան>> պահանջում էր <<բաժանել և լքել Հնդկաստանը>>: Գանդին առաջարկեց, որ Կոնգրեսը և Մուսուլմանական լիգան համագործակցեն և անկախանան ժամանակավոր կառավարություն ստեղծելով: Դրանից հետո բաժանման հարցը կարող է լուծվել մուսուլմանական շրջաններում հանրաքվե անցկացնելով:
Ջիննան մերժեց Գանդիի առաջարկը և 1946թ.-ի օգոստոսի 16-ին պահանջեց <<Անմիջական գործողության օր>> ստիպելու մուսուլմաններին հավաքվել քաղաքներում և աջակցել իր՝ Հնդկաստանը մուսուլմանական և ոչ-մուսուլմանական մասերի բաժանելու առաջարկին: Հուսեյն Շահիդ Սուհրավարդը, ով Բենգալի (հիմա Բանգլադեշ և Արևմտյան Բենգալ) Մուսուլմանական լիգայի գլխավոր նախարարն էր, Կալկաթայի ոստիկանությանը տոնել տվեց <<Անմիջական գործողության օրը>>: Այդ օրը տեղի ունեցան Կալկաթայի հինդուսների մասսայական սպանություններ, վնասեցին նրանց ունեցվածքը, իսկ ոստիկանությունը ներկա չէր կոնֆլիկտին վերջ տալու համար: Բրիտանիայի կառավարությունը իր բանակին բռնությունը միջամտելու որևէ հրաման չտվեց: Այդ օրը բռնություններին հետևեցին փոխադարձ բռնություններ ընդդեմ մուսուլմանների ամբողջ Հնդկաստանով մեկ: Հաջորդող օրերին հազարավոր հինդուսներ և մահմեդականներ զոհվեցին, տասնյակ հազարավորներ էլ վիրավորվեցին: Գանդին այցելում էր խռովության հակված ամենալարված շրջանները կոչ անելու դադարեցնել ջարդերը:
Արչիբալդ Վեյվելը, ով 3 տարի շարունակ մինչև 1947թ.-ի փետրվարը Բրիտանական Հնդկաստանի փոխարքան և կառավարիչ-գենեռալն էր, Գանդիի և Ջիննաի հետ աշխատել էր ընդհանուր եզրեր գտնել Հնդկաստանի անկախությունը ընդունելուց առաջ և հետո: Վեյվելը դատապարտում էր Գանդիի անձնավորությունը, մոտիվներն ու գաղափարները: Նա Գանդիին մեղադրեց թաքցնելու համար իր <<բրիտանական տիրապետությունն ու ազդեցությունը տապալելու և հնդկական կառավարություն ստեղծելու>> մտադրությունը: Նա Գանդիին անվանում էր <<ոխակալ, չարամիտ և չափազանց խորամանկ>> քաղաքական գործիչ: Վեյվելը վախենում էր, որ Հնդկաստանում քաղաքացիական պատերազմ տեղի կունենա և կասկածում էր, որ Գանդին ի զորու կլինի կանգնեցնել այն:
.jpg)
Բրիտանիան դժկամությամբ համաձայնեց Հնդկաստանի ժողովրդին ազատություն շնորհել, բայց ընդունեց Ջիննաի՝ երկիրը Հնդկաստանի և Պակիստանի բաժանելու առաջարկը. Գանդին ներգրավվեց վերջնական բանակցություններին, բայց Սթենլի Վոլփերթը նշում է, որ <<Հնդկաստանը բաժանելու ծրագիրը Գանդիի կողմից երբեք հավանության չի արժանացել>>:
Բաժանումը վիճելի էր և դաժանվեճեր եղան: Ավելի քան կես միլիոն մարդիկ կրոնական խռովությունների զոհ դարձան, երբ 10-12միլիոն ոչ մուսուլմաններ (հիմնականում հինդուսներ և սիկխեր) Պակիստանից հեռանում էին Հնդկաստան և մուսուլմաններն էլ Հնդակաստանից՝ Պակիստան նոր ստեղծված Հնդկաստանի, Արևելյան և Արևմտյան Պակիստանի սահմաններով:
Գանդին անկախության օրը՝ 1947թ.-ի օգոստոսի 15-ին Կալկաթայում ոչ թե տոնում էր բրիտանական տիրապետության ավարտը, այլ խաղաղության կոչով էր հանդես գալիս ծոմ պահելով և գործվածք մանելով: Բաժանումը երկիրը բռնկել էր կրոնական բռնություններով, և փողոցները լցված էին զորքերով: Որոշ գրողներ Գանդիի ծոմ պահելն ու ցույցերը վերագրում են որպես կրոնական խռովություններն ու համայնական բռնությունները դադարեցնելու միջոց: Իսկ մյուսները՝ ոչ: Օրինակ Արչիբալդ Վեյվերը, իմանալով Գանդիի սպանության մասին, մեկնաբանեց <<ես միշտ մտածել եմ, որ Գանդին ավելի շատ չարակամ էր, քան բարեսիրտ, բայց ով եմ ես, որ դատեմ, և ինչպես կարող է՞ անգլիացին գնահատական տալ հնդիկին>>:
Սպանությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1948թ.-ի հունվարի 30-ին երեկոյան 5:17-ին Գանդին իր եղբոր թոռների հետ նախկին <<Բիրլա Հաուս>> (հիմա Գանդի Սմրիթի) այգում պատրաստվում էր աղոթքի, երբ Նաթուրամ Գոդսեն <<Բերետտա M 19 34 9մմ Քորթո>> զենքով 3անգամ կրակեց Գանդիի կրծքավանդակին: Ըստ որոշ հաղորդումների, Գանդին միանգամից մահացավ: Այլ դեպքերում, օրինակ ականատես լրագրողներից մեկի ներկայացրած զեկուցման մեջ նշվում է, որ Գանդիին տարել են Բիրլա Հաուս և անկողնում պառկեցրել, որտեղ էլ մահացավ կես ժամ անց, երբ իր ընտանիքի անդամներից մեկը հինդուիստական ձեռագրերից հատվածներ էր կարդում:
Վարչապետ Ջավահառլալ Ներուն դիմեց հնդիկներին <<Օլլ Ինդիա>> ռադիոյով, ասելով.՝
Friends and comrades, the light has gone out of our lives, and there is darkness everywhere, and I do not quite know what to tell you or how to say it. Our beloved leader, Bapu as we called him, the father of the nation, is no more. Perhaps I am wrong to say that; nevertheless, we will not see him again, as we have seen him for these many years, we will not run to him for advice or seek solace from him, and that is a terrible blow, not only for me, but for millions and millions in this country.[8] <<Ընկերներ, լույսը լքեց մեր կյանքը և հիմա ամենուր խավար է, և ես չգիտեմ էլ ինչ ասեմ կամ թե ինչպես ասեմ: Մեր կողմից սիրված առաջնորդ Բապուն, ինչպես մենք էինք նրան անվանում, մեր ազգի հայրը, այլևս գոյություն չունի: Գուցե սխալ եմ, որ ասում եմ սա, այնուամենայնիվ, էլ նրան չենք տեսնի, ինչպես տեսնում էինք տարիներ շարունակ: Էլ չենք կարող նրա մոտ վազել խորհուրդ հարցնելու կամ մխիթարանք գտնելու համար: Դա շատ ծանր հարված է, և ոչ միայն ինձ համար, այլև այս երկրում ապրող միլիոնավոր մարդկանց համար>>:
Գանդիին սպանող Գոդսեն փախուստի փորձ չկատարեց, և ականատեսները բռնեցին նրան: Գոդսեն ձերբակալվեց: Հաջորդող շաբաթներին ձերբակալվեցին նաև նրա համագործակիցները: Գոդսեն հնդիկ ազգայնական էր, ով կապ ուներ հնդկական <<Մահասաբհա>> կուսակցության հետ: Նրանց դատեցին Դելիի Դեդ Ֆորթ դատարանում: Իր դատավարության ժամանակ Գոդսեն չհերքեց իրեն առաջադրված մեղադրանքը և ոչ էլ զղջած իր արածի համար: Ըստ ֆրանսիացի պատմաբան Կլաուդ Մարկովիթսի, ով հայտնի էր իր գաղութային Հնդկաստանի մասին ուսումնսիրություններով, Գոդսեն նշում է, որ սպանել է Գանդիին նրա՝ մուսուլման-ների հանդեպ բարեհոգության պատճառով՝ Գանդիին պատասխանատու համարելով երկրի երկու մասի բաժանվելու ընթացքում տեղի ունեցած կատաղի բռնությունների տառաանքների համար: Գոդսեն Գանդիին մեղադրեց կողմնապահության և գործելու համար այնպես, ասես մենակ նա էր, որ ճշմարիտ էր: Գոդսեին մեղավոր ճանաչեցին և մահապատժի ենթարկեցին 1949թ.-ին:
Ամբողջ ազգը սգաց Գանդիի մահը: 2միլիոնից ավելի մարդիկ միացան 5 մղոն երկարությամբ ձգվող թաղումին. ժամեր տևեց մինչև Ռաջ Գհաթից հասան Բիրլա Հաուս՝ Գանդիի սպանության վայրը: Գանդիի մարմինը տարան զենքեր տանող մեքենայով և այնպես արեցին, որ մարդիկ կարողանան մի վեջին անգամ էլ տեսնել նրան: Ավտոմեքենայի շարժիչի փոխարեն 50 մարդիկ էինպարանների միջոցով առաջ տանում մեքենան: Որպես սգո նշան Լոնդոնում հնդիկների բոլոր հաստատություն-ները փակվեցին և տարբեր հավատքների և դավանանքների պատկանող հազարավոր հնդիկներ հավաքվեցին Լոնդոնի <<Ինդիա Հաուսում>>:
Գանդիի սպանությունը դրամատիկ կերպով փոխեց երկրի քաղաքական պատկերը:Ներուն դարձավ նրա քաղաքական հետնորդը: Համաձայն Մարկովիթսի, երբ Գանդին ողջ էր, Պակիստանի դեկլարացիան, որ այն <<մուսուլմանական պետություն >> է, հնդիկների խմբերի ստիպել էր պահանջել, որ այն հռչակվի որպես <<հինդուիստական երկիր>>: Ներուն Գանդիի նահատակությունը որպես զենք օգ-տագործեց՝ լռեցնելու բոլոր հնդիկ ազգայնականներին, ինչպես նաև իր քաղաքական հակառակորդներին: Նա Գանդիի սպանությունը կապեց ատելության և չարակա-մության քաղաքականության հետ:
Ըստ Գուհայի, Ներուն և իր Կոնգրեսը հնդիկներին կոչ արեցին հարգել Գանդիի հիշատակը և անգամ գաղափարները: Ներուն օգտագործեց Գանդիի սպանությունը իր իշխանությունը ամրապնդելու համար: Ճնշվեցին նաև խռովությունները:
Մարկովիթսը նշում է, որ Գանդիի սպանությունից հետո էլ տարիներ շարունակ <<նրա ստվերը նշմարվում էր նոր Հնդկաստանի Հանրապետության քաղաքական կյանքում>>: Կառավարությունը ճնշում էր ցանկացած դիմադրություն իր տնտեսական և հասարակական քաղաքականության մեջ, որոնք, չնայած, հակասում էին Գանդիի գաղափարներին՝ վերստեղծելով՝ Գանդիի իմիջը և իդեալները:
Թաղումը և հուշարձանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիին դիակիեցին համաձայն հնդկական ավանդույթների: Գանդիի մոխիրը աճյունասափորների մեջ լցրեցին և ուղարկվեցին Հնդկաստանով մեկ հիշատակի արարողություններ կատարելու համար: Մոխրի մեծ մասը հողին հանձնվեց 1948թ.-ի փետրվարի 12-ին Ալլահաբադի Սանգամ քաղաքում: Սակայն մոխրի մի մասը գաղտնի տարել էին: 1997թ.-ին Թուշար Գանդին դամբարանում գտավ մյուս մասը և Սանգամի դատարանում պահանջեց այն իրեն վերադարձնել: Մոխրի մի մասը շաղ տրվեց Ուգանդայի Նայլ գետում, որի մասին է նշում նաև այդտեղի հուշատախտակը: 2008թ.-ի հունվարի 30-ին մեկ այլ աճյունասափոր գտնվեց Գիրգամ Չավփաթիում: Մեկ այլ աճյունասափոր էլ գտնվում է Պունա քաղաքի Ագա Խան Փելըսում, որտեղ Գանդին որպես քաղբանտարկյալ պահվել է 1942-1944թթ.-ին: Մեկ հատ էլ գտնվում է Լոս Անջելոսի Սելֆ Ռեալիզեյշն Ֆելլոշիփ Լեյկ Շրայնում:
Բիրլա Հաուսը, որը Գանդիի սպանության վայրն է, այժմ Գանդի Սմրիթի հուշարձանն է: Յամունա գետի մոտ, որտեղ նրանդիակիզել էին հիմա Ռաջ Գհաթ հուշարձանն է Նոր Դելիում: Մի սև մարմարե պլատֆորմի վրա կա հեետևյալ էպիգրաֆը <<Հեյ Ռամա>>: Կարծիք կա, որ սրանք եղել են Գանդիի վերջին բառերը, սակայն դրա հավաստիությունը վիճելի է:
Սկզբունքները, սովորությունները և համոզմունքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիի հայտարարությունները, նամակներն ու կյանքը իրենց են ձգել շատ քաղաքական և գիտական վերլուծությունների, որոնք ներառում են նաև իր սկզբունքների, սովորությունների և համոզմունքների վերլուծությունը, ինչպես նաև այն ամենը, ինչը ազդեցություն է ունեցել նրա վրա: Որոշ գրողներ նրան ներկայացրել են որպես բարոյականության և պացիֆիզմի կերպար, մինչդեռ մյուսները նրան ներկայացնում են որպես ավելի բարդ, հակասական և զարգացող կերպար, ում վրա մշակույթն ու տեղի ունեցած դեպքերը մեծ ազդեցություն են թողել:
Ազդեցությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին Գուջարաթում այնպիսի մի միջավայրում էր մեծանում, որտեղ տարածված էր հինդուիզմն ու ջայնիզմը: Այդ երկու կրոնները մեծ ազդեցություն են ունեցել նրա վրա: Իր վրա մեծ ազդեցություն են թողել նաև իր անձնական մտորումները, հինդուիստական կրոնի սրբերի գրքերը, Ադվաիտա Վեդանտաի փիլիսոփայությունը, իսլամը, բուդդիզմը, քրիստոնեությունը և այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Լև Տոլստոյը, Ռասկինը և Հենրի Դեյվիդ Թորոն: 57 տարեկանում Գանդին հայտարարեց, որ ինքը ադվաիթիստ հինդուիստական է իր կրոնական համոզմունքներում, բայց նաև ավելացրեց, որ հարգում է դվաիթիստների տեսակետն ու կրոնական բազմազանությունը:
Գանդիի վրա ազդեցություն են թողել իր բարեպաշտ հինդուիզմին հետևող մայրը, շրջանի հինդուիստական տաճարները և սրբերի ավանդույթը, որի հետ Գուջարաթում գործում էր նաև ջայնիզմի ավանդույթը: Պատմաբան Քրիբը նշում է, որ Գանդիի մտածողությունը ժամանակի ընթացքում փոփոխվել է և իր վաղ գաղափարները դարձել են իր հասուն փիլիսոփայության հիմքը: Վաղ հասակից պարտավորություն է վերցրել հետևել ճշմարտությանը, ժուժկալությանը, մաքրաբարոյությանը և բուսակերությանը:
Գանդիի լոնդոնյան ապրելակերպը միացավ այն արժեքների հետ, որոնցով մեծացել էր: Երբ 1891թ.-ին Հնդկաստան վերադարձավ նրա մտահորիզոնը նեղ էր և նա չկարողացավ որպես փաստաբան իր ապրուստը վաստակել: Սա վիչելի համարեց այն համոզմունքը, որ գործնականությունն ու բարոյականությունը անհրաժեշտաբար համընկնում են: 1893թ.-ին տեղափոխվելով ՀԱՀ նա գտավ այս խնդրի լուծումը և զարգացրեց իր հասուն փիլիսոփայության հիմնական գաղափարները:
Ըստ Բհիքու Փարեքի ՀԱՀ-ում եղած ժամանակ 3 գրքեր մեծ ազդեցություն են ունեցել Գանդիի վրա. դրանք են՝ Վիլիամ Սելթերի <<Բարոյական օրենքը>> (1889), Հենրի Դեյվիդ Թորոյի <<Քաղաքացիական անհնազանդության պարտականության մասին>> (1849) և Լև Տոլստոյի <<Տիրոջ արքայությունը քո մեջ է>> գրքերը: Ռասկինը ոգեշնչել է նրան համայնքում ասկետական կյանքով ապրելու որոշումը կայացնելու մեջ. սկզբում Նատալի <<Ֆոենիքս ֆերմայում>>, իսկ հետագայում Յոհանեսբուրգից դուրս գտնվող <<Տոլստոյի ֆերմայում>>: Փարեքը նշում է, որ Գանդիի վրա ամենամեծ ազդեցությունը թողել են հինդուիզմը, քրիստոնեությունը և ջայնիզմը և որ նրա մտքերը <<ներդաշնակության մեջ էին հնդկական դասաական ավանդույթների, հատկապես Ադվաիտա և մոնիստիկ ավանդույթների հետ>>:
Ըստ Ինդիրա Քարիի և մյուսների, Գանդիի վրա մեծ ազդեցություն են թողել վայշնավիզմը, ջայնիզմը և Ադվաիտա Վեդանտան: Բալքրիշնա Գոքալը նում է, որ Գանդիի ազդեցություն են թողել հինդուիզմը, ջայնիզմը, քրիստոնեական սալմոսների ուսումնասիրությունները, Ռասկինը և Տոլստոյը:
Կան ներկայացված Գանդիի վրա հնարավոր ազդեցությունների լրացուցիչ տեսություններ: Օրինակ 1935թ.-ին Թուֆին նշում էր, որ Գանդիի վրա ազդեցություն է թողել հինդուիզմի Սվամինարայան ավանդույթի ուսմունքն ու ռեֆորմները: Ըստ Ռայմոնդ Վիլիամսի, Թուֆին հնարավոր է չի նկատել ջայնիզմի համայնքի ազդեցությունը և մոտ զուգահեռներ է տանում Սվամինարայան ավանդույթի սոցիալական ռեֆորմների և Գանդիի ծրագրերի միջև, որոնք երկուսն էլ հիմնված են <<ոչ-բռնության, ճշմարտասացության, մաքրության, ժուժկալության և մասաներին բարձրացնելու>> վրա: Պատմաբան Հովարդը նշում է, որ Գուջարաթի մշակույթը ազդեցություն է ունեցել Գանդիի և նրա կիրառած մեթոդների վրա:
Տոլստոյ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերջում նշված գրքից բացի 1908թ.-ին Լև Տոլստոյը գրում է <<նամակ հնդիկին>>-ը, որում ասվում էր, որ հնդիկները գաղութային տիրապետությունը կարող են տապալել միայն պասիվ դիմադրության միջոցով՝ որպես զենք օգտագործելով սերը: 1909թ.-ին Գանդին նամակ է գրում Տոլստոյին՝ խորհուրդ հարցնելով և թույտվություն խնդրելով վերահրատակել <<Նամակ հնդիկին>>-ը Գուջարաթիում: Տոլստոյը պատասխանում է, և նրանք շարունակում են իրենց նամակագրությունը մինչև Տոլստոյի մահանալը 1910թ.-ին (Տոլստոյի վերջին նամակը ուղղված էր Գանդիին): Նամակները վերաբերում էին ոչ-բռնության գործնական և աստվածաբանական կիրառություններին: Գանդին իրեն համարում էր Տոլստոյի հետևորդը, քանի որ երկուսն էլ դեմ էին գաղութացմանը. երկուսն ել ատում էին բռնությունը և քարոզում դիմադրություն ցույց չտալ: Սակայն քաղաքական հայացքներում երկուսի տեսակետները էականորեն տարբերվում էին: Գանդին քաղաքական ներգրավվածության կոչեր էր անում. նա ազգայնական էր և պատրաստ էր ոչ-բռնի ուժ կիրառել: Նա նաև պատրաստակամ էր զիջումների գնալու: <<Տոլստոյի ֆերմայում>> է, որ Գանդին և Հերման Կալենբախը իրենց աշակերտներին ուսուցանում էին ոչ-բռնության փիլիսոփայությունը:
Շրիմադ Ռաջչանդրա
Գանդին պոետ և ջայնիզմի փիլիսոփա Շրիմադ Ռաջչանդրային համարում էր իր ազդեցիկ խորհրդատուն: <<Մեդեռն Ռիվյու>> թերթի 1930թ.-ի հունիսի համարներից մեկում Գանդին գրում է իրենց առաջին հանդիպման մասին, որը կայացել էր 1891թ.-ին դոկտոր Մեթհաի բնակարանում: Գանդին նամակներ էր փոխանակում Ռաջչանդրայի հետ Աֆրիկայում եղած ժամանակ՝ անվանելով նրան Կավի (բառացի պոետ): 1930թ.-ին Գանդին գրում է <<մինչև հիմա միայն նրան է հաջողվել այդպես գրավել սիրտս կրոնական հարցերում: Մի անգամ արդեն ասել եմ, որ ներքին կյանքս ու բնավորությունս կերտելու գործում Տոլստոյը և Ռասկինը մրցել են Կավիի հետ: Բայց Կավիի ազդեցությունը անկասկած շատ ավելի խորն է, քանի որ նաև անձամբ եմ ճանաչել ու շփվել նրա հետ>>:
Իր ինքնակենսագրության մեջ Գանդին Ռաջչանդրային անվանում է իր <<ուղեկիցն ու օգնականը>> և իր <<ապաստանը… հոգևոր ճգնաժամերի ժամանակ>>: Նա Գանդիին խորհուրդ էր տվել համբերատար լինել և խորությամբ ուսումնասիրել հինդուիզմը:
Կրոնական տեքստերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՀԱՀ-ում եղած ժամանակ հինդուիզմի և հնդկական այլ կրոնների փիլիսոփայական տեքստերն ու ձեռագրերը ուսումնասիրելու հետ նաև Գանդին կարդում էր քրիստոնեության և իսլամի թարգմանված տեքստեր, այդ թվում և Աստվածաշունչը և Ղուրանը: Հարավային Աֆրիկայում Անգլիայի քրիստոնեական կրոնական միսիոներական կազմակերպությունը փորձում էր նրան կրոնափոխ անել՝ քրիստոնյա դարձնելով: Գանդին միանում էր նրանց աղոթքներին և նրանց հետ քննարկում քրիստոնեական աստվածաբանությունը, բայց հրաժարվեց կրոնը փոխելուց՝ նշելով, որ ամբողջովին չի ընդունում քրիստոնեական աստվածաբանությունը և ոչ էլ այն, որ Քրիստոսը աստծո միակ զավակն է:
Կրոնների համեմատական ուսումնասիրությունը և գիտակների հետ նրա շփումը Գանդիին հանգեցրին հարգել բոլոր կրոնները, ինչպես նաև անհանգստանալ նրանց բոլորի միջև եղած անկատարությունից և հաճախակի սխալ մեկնաբանություններից: Գանդին սիրում էր հինդուիզմը և Բհագավադ Գիտան համարում իր հոգևոր ուղեցույցն ու իր կյանքի վրա թողած մեծագույն ներգործութունը:
Պատերազմի և ոչ-բռնության մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատերազմներին աջակցությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին Հարավային Աֆրիկայում բրիտանացիների կողքին 1899թ.-ին մասնակցեց բուրերի (հոլանդացի գաղթականների հետնորդները Հարավային Աֆրիկայում) դեմ պատերազմին: Այդ ժամանակ և՛ բուրերը, և՛ բրիտանացիները ռասայական խտրականության էին ենթարկում ոչ-սպիտակամորթներին՝ նրանց ստորադրյալ համարելով: Գանդին հետագայում գրում է բուրական պատերազմի ժամանակ ունեցած իր հակասական համոզմունքների մասին: Նա նշում է, որ <<երբ պատերազմ հայտարարվեց, իմ ամբողջ կարեկցանքը բուրերի հանդեպ էր, բայց հավատարմությունս Բրիտանիային ինձ ստիպեց մասնակցել պատերազմին բրիտանացիների կողքին>>: Ըստ Գանդիի, նա զգում էր, որ քանի որ նա իրավունքներ էր պահանջում որպես Բրիտանիայի քաղաքացի, իր պարտականությունն էր նաև Բրիտանական կայսրությունը պաշտպանելու համար ծառայել բրիտանական զինված ուժերին:
I համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1914-1918թթ.) մոտ 50 տարեկան հասակում Գանդին աջակցեց Բրիտանիային և նրա դաշնակիցներին՝ բրիտանական բանակի համար հնդիկներին զինվորագրելով և հնդկական զինված ուժերի քանակակազմը 100,000ից հասցնելով ավելի քան 1,1միլիոնի: Նա խրախուսեց իր ժողովրդին իրենց կյանքը չխնայելով պատերազմել Եվրոպայում և Աֆրիկայում: Պացիֆիստները քննադատեցին և կասկածի տակ առան Գանդիին, ով համաձայն Սանկար Գհոսի, պաշտպանել է այդ գործողությունները, նշելով, որ <<ինձ համար խելագարությոն կլինի վերջ դնել իմ կապը այն հասարակության հետ, որին ես պատկանում եմ>>: Ըստ Քեյթ Ռոբինսի զինվորագրում կազմակերպելը որոշ չափով կապված էր բրիտանացիների այն խոստման հետ, որ դրա փոխարեն առաջին համաշխարհայինի ավարտից հետո հնդիկներին ինքնակառավարում կշնորհեն: Փոխարենը պատերազմից հետո բրիտանական կառավարությունը փոքր ռեֆորմներ առաջարկեց, որը հիասթափեցրեց Գանդիին: 1919թ.-ին նա ձեռնարկեց իր ոչ-բռնի քաղաքացիական անհնազանդության շարժումը: Այդ ամենին զուգահեռ հնդիկները թերահավատորեն մոտեցան Գանդիի պացիֆիստական գաղափարներին և ոգեշնչվեցին ազգայնականության և հակաիմպերիալիստական գաղափարներով:
Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո 1920թ.-ին գրված ակնարկներից մեկում Գանդին գրում է <<այնտեղ, որտեղ կա ընտրություն միայն վախկոտության և բռնության միջև, ես խորհուրդ կտայի ընտրել բռնությունը>>: Ռահուլ Սագարը պատերազմի ժամանակ Գանդիի արած քայլերը հօգուտ Բրիտանիայի մեկնաբանում է նրանով, որ այդ ժամանակ, ինչպես Գանդին էր համոզված, այն ցույց կտար, որ հնդիկները պատրաստակամ են կռվելու: Նաև ցույց կտրվեր, որ հնդիկները բրիտանացիներին ընտրությամբ են միացել, այլ ոչ թե վախկոտությունից: 1922թ.-ին Գանդին գրում է, որ բռնությունից հրաժարումը և իսկսկսան նրումը արդյունավետ են այն ժամանակ, երբ պատժելու ուժ ունես, այլ ոչ թե ուղղակի, երբ ոչինչ չես անում, քանի որ անօգնական ես:
Բրիտանիայի՝ երկրորդ համաշխարհային պատերազմին կուլ գնալուց հետո Գանդին ակտիվորեն քարոզում էր դեմ կանգնել Բրիտանիային որևէ կերպ օգնելուն և դեմ էր Հնդկաստանի որևէ կերպ մասնակցությունը պատերազմին: Ըստ Արթուր Հերմանի, Գանդին հավատում էր, որ այս արշավը մեծ հարված հասցնի իմպերիալիզմին: Շատ քիչ առաջնորդներ էին աջակցում Գանդիի դիրքորոշմանը և նրա պայքարը ձախոխվեց: Հերմանը նշում է, որ 1941թ.-ին հնդիկ առաջնորդ Թեջ Բահադուր Սավորուն հայտարարեց, որ <<շատ կոնգրեսական առաջնորդներ զզված են Մահաթմաի անբովանդակ ծրագրերից>>: Ավելի քան 2.5 միլիոն հնդիկներ արհամարհեցին Գանդիին, կամավորագրվեցին և միացան բրիտանացիներին: Նրանք որպես միացյալ բանակի մաս կռվեցին և մահացն Եվրոպայում, հյուսիսային Աֆրիկայում և այլ վայրերում:
Ճշմարտությունը և Սատյագրահան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին իր կյանքը նվիրեց ճշմարտության կամ սատյաի բացահայտելուն և հետևելուն: Նա իր շարժումը անվանեց սատյագրահա, որը նշանակում է <<դիմել, համառորեն պահանջել, վստահել ճշմարտությանը>>: 1920թ.-ին եղավ սատյագրահայի առաջին ձևակերպումը՝ որպես քաղաքական շարժման և սկզբունքի: Նա այն ձևակերպես որպես <<չհամագործակցության վճիռ>> այդ տավա սեպտեմբեր ամսին նախքան Հնդկական կոնրգեսի նստշրջանի բացումը: Դենիս Դելթոնը նշում է, որ հենց սատյագրահայի ձևակերպումն էր, որ խորը ռեզոնանսի մեջ մտավ իր երկրի հավատալիքների և մշակույթի հետ, տպավորվեց նրանց գիտակցության մեջ և արագորեն վերափոխվեց Մահաթմաի:
Գանդին հիմնվում էր վեդայական ինքնաճանաչման, ահիսմայի (ոչ-բռնության), բուսակերության և տիեզերական սիրո իդեալի վրա: Ուիլյամ Բորմենը նշում է, որ Գանդիի սատյագրահան վերցված է հնդկական ուպանիշադներից: Ըստ Ինդիրա Քարրի Գանդիի ահիսմայի և սատյագրահայի մասին գաղափարները հիմնված են Ադվաիտա Վեդանտայի փիլիսոփայության հիմքի վրա: Բրյուս Ուոթսոնը նշում է, որ այս գաղափարների մի մասը կարելի էգտնել ինչպես հինդուիզմում, այնպես էլ ջայնիզմում և բուդդիզմում, հատկապես ոչ-բռնության, բուսակերության և տիեզերական սիրո մասին գաղափարները: Բայց Գանդիի սինթեզի նպատակը այդ գաղփարները քաղաքականության մեջ օգտագործելն էր: Գլին Ռիչարդսը նշում է, որ քաղաքացիական շարժման համար սատյաի գաղափարը լավագույնս հասկացվում է հնդկական <<դհարմա>> և <<ռտա>> գաղափարներում:
Գանդին նշում էր, որ ամենակարևոր ճակատամարտը եղել է իր ներսի սատանաների, վախի և անորոշության հաղթահարումը: Գանդին առաջին անգամ իր համոզմունքները ընդհանրացրեց, երբ ասեց, որ <<աստված ճշմարտությունն է>>: Այսպիսով Գանդիի փիլիսոփայության մեջ սատյան (ճշմարտությունը) <<աստվածն>> է: Ռիչարդսը նշում է, որ Գանդին <<աստված>> տերմինը նկարագրում էր ոչ թե որպես առանձին ուժ, այլ ինչպես Ադվիտա Վեդանտայում է նշվում մի էակ (Բրահման, Աթման), ոչ-դուալ տիեզերական ուժ, որը տարածվում և գտնվում է ամենուր և ամեն ինչի մեջ: Ըստ Նիկոլաս Ջիերի, այս ամենը Գանդիի համար նշանակում էր աստծո և մարդկանց միավորում, որ բոլոր էակները նույն հոգին ունեն և հետևաբար հավասար են, որ աթմանը գոյություն ունի և նույնն է, ինչ տիեզերքում ցանկացած բան, ահիսման (ոչ-բռնություն) էլ հենց աթմանի էությունն է:
Սատյագրահայի էությունը <<հոգու ուժն>> է որպես քաղաքական միջոց՝ հրաժարվելով կոպիտ ուժ կիրառել կեղեքիչի դեմ, փորձելով վերացնել կեղեքիչի և դիմադրողի միջև հակամրտությունը և նպատակ ունենալով կեղեքիչին վերափոխել կամ <<մաքրել>>: Դա ոչ թե անգործություն է, այլ հաստատուն և պասիվ դիմադրություն և չհամագործակցություն, որտեղ ինչպես Արթուր Հերմանն է նշում, <<սերը հաղթում է ատելությանը>>: Սատյագրահան երբեմն անվանում են <<լուռ ուժ>> կամ<<հոգու ուժ>> (տերմին, որը նաև օգտագործել է Մարթին Լյութեր Քինգը իր <<Ես երազանք ունեմ>> ելույթում): Այն մարդուն ֆիզիկական ուժի փոխարեն զինում է բարոյական ուժով: Սատյագրահան նաև անվանում են <<տիեզերական ուժ>> քանի որ այն էապես <<տարբերություն չի դնում ազգականի և օտարի, երիտասարդի և ծերունու, տղամարդու և կնոջ, ընկերոջ և թշնամու միջև>>:
Գանդին գրել է. <<Անհամբերություն, բրբարոսություն, գոռոզություն և անտեղ ճնշում չպետք է գոյություն ունենա: Եթե մենք ուզում ենք ունենալ ազատության իրական ոգի, չենք կարող անհանդուրժող լինել: Անհանդուրժողականությունը չի արդարացնում մեկի հավատի կարիքը: Սատյագրահայի ներքո կիրառված քաղաքացիական անհնազանդությունն և չհամագործակցությունն հիմնված են <<տառապանք օրենքի>> վրա>>. Ուսմունք այն մասին, որ տառապանքին դիմանալը միջոց է նպատակին հասնելու համար: Այս նպատակը նշանակում է անհատի կամ հասարակության բարոյական բարձրացումը ճշմարտության և արդարության հետ:
Հնդկաստանում սատյագրահայի Գանդիի գաղափարը որպես քաղաքական միջոց շատ հնդիկների գրավեց, սակայն այն Հնդկաստանից դուրս լայն տարածում չգտավ: Օրինակ մահմեդական առաջնորդներից Ջիննան դեմ էր սատյագրահայի գաղափարին: Նա Գանդիին մեղադրեց քաղաքական գործունեության միջոցով հինդուիզմը կիրառելու մեջ և սկսեց հակազդել Գանդիին մահմեդական ազգայնականությամբ և առանձին մահմեդական երկիր ստեղծելու պահանջով: 1945թ.-ի հունիսին Ամբեդկարը, ով նորօրյա Հնդկաստանի սահմանադրության կազմողներից է, բուդդիզմ ընդունելուց հետո հեռացավ Գանդիի գաղափարներից, որը, ըստ նրա, հավանում էին <<կույր հինդուս կեղծ բարեպաշտները>>, դրանք համարում հասարակ, ազդված Տոլստոյից և Ռասկինից և որոնք <<միշտ մի պարզամիտ մեկն էր քարոզում>>: Ուինսթոն Չերչիլը ծաղրում էր Գանդիին որպես <<խորամանկ չարչի>>, ով անձնական շահ է փնտրում, անվանում <<իշխանություն տենչացող դիկտատոր>> և <<հեթանոսական հինդուիզմի ատավիստիկ խոսնակ>>: Չերչիլը նշում էր, որ Գանդին քաղաքացիական անհնազանդության շարժման իր ներկայացումով միմիայն մեծացնում է վտանգը, որը սպառնում է Բրիտանական Հնդկաստանի սպիտակամորթներին:
Ոչ-բռնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած Գանդին ոչ-բռնության սկզբունքի հեղինակը չէր, բայց առաջինն էր, ով լայն մաշտաբով այն կիրառեց քաղաքական դաշտում: Ոչ-բռնության (ահիմսայի) գաղափարը երկար պատմություն ունի հնդկական կրոնական մտածողության մեջ և համարվում է ամենաբարձր դհարման (բարոյական արժեքների առաքինություններ), պատվիրան, որը պետք է պահվի բոլոր ապրող էակների հանդեպ (շարվբհութա), բոլոր ժամանակներում (սարվադա), բոլոր դեպքերում (սարվաթհա), գործողությամբ, խոսքով և մտքով: Իր <<Պատմություն ճշմարտության հետ իմ փորձերի մասին>> ինքնակենսագրականում Գանդին ահիմսայի մասին իր փիլիսոփայությունն ու գաղափարները որպես քաղաքական միջոց է ներկայացնում:
Գանդին քննադատվեց, երբ հրաժարվեց բողոքի ցույցեր անցկացնել ընդդեմ Բհագատ Սինքին, Շուկհդեվին, Ուդհամ Սինքին և Ռաջգուրուին կախելուն: Նա մեղադրվեց թագավորի ներկայացուցիչ Իրվինի հետ գործարք կնքելու մեջ, որով բնտից ազատ էին արձակվում քաղաքացիակն անհնազանդության առաջնորդները, իսկ հայտնի հեղափոխական Բհագաթ Սինքը իր դատի ժամանակ պատասխանել էր. <<հեղափոխությունը մարդկության անժխտելի իրավունքն է>>:
Գանդիի հայացքները Բրիտանիայում լայնորեն քննադատվեցին, երբ այն ենթարկվեց նացիստական Գերմանիայի հարձակմանը և հետո, երբ բացահայտվեց հոլոքոստը: 1940թ.-ին նա դիմեց Բրիտանիայի ժողովրդին. <<Ես կւզենայի, որ ցած դնեք զենքերը որպես ձեզ կամ մարդկությանը փրկելու համար մի անպետք բան: Դուք կհրավիրեք պարոն Հիտլերին և սինյոր Մուսոլինիին վերնել այն, ինչ նրանք են ցանկանում այն երկրներից,որոնք ձեր սեփականությունն եք համարում… Եթե այս պարոնները որոշեն զբաղեցնել ձեր տները, դուք կվերացնեք նրանց: Եթե նրանք ձեզ ազատ միջանցք չտրամադրեն, կնախընտրեք որ բոլորդ մահանաք, բայց երբեք նրանց չեք ենթարկվի>>: Ջորջ Օրուելը նշում էր, որ Գանդիի մեթոդները դիմագրավում էին <<հին և բավականին երերուն բռնակալությունը, որը նրա հետ վարվում էր բավականին ասպետական ձևով>>, և տոտալիտար իշխանություն չէր <<որտեղ քաղաքական հակառակորդները պարզապես անհետանում են>>:
1946թ.-ի պատերազմից հետո տված հարցազրույցներից մեկի ժամանակ Գանդին ասաց. <<Հիտլերը սպանեց 5 միլիոն հրեաների: Դա մեր ժամանակների մեծագույն հանցագործությունն է: Բայց հրեաները պետք է իրենք իրենց առաջարկեին դահճի դանակին: Նրանք պետք է ժայռերից իրենց ծովը նետեին… Դա աշխարհում և Գերմանիայում մեծ զգացմունքներ կառաջացներ … ասես նրանք միլիոններով դադարեցրին դիմադրությունը: Գանդին վստահ էր, որ այդ <<հավաքական ինքնասպանությունը>> ի պատասխան հոլոքոստի <<հերոսություն կլիներ>>:
Միջկրոնական հարաբերությունների մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուդդիստներ, ջայնիզմի հետևորդներ և սիկհեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին վստահ էր, որ բուդդիզմը, ջայնիզմն ու սիկհիզմը հինդուիզմի ավանդույթներ են և կիսում են նույն պատմությունը, արարողություններն ու գաղափարները: Բայց հետո ընդունում էր, որ բուդդիզմի մասին միայն որոշ բաներ գիտի Էդվին Առնոլդի գրքից: Հիմնվելով այդ գրքի վրա նա բուդդիզմը համարում էր բարեփոխության շարժում, Բուդդային էլ՝ հինդուս: Նա նշում էր, որ ջայնիզմի մասին շատ ավելին գիտի, և որ այն մեծ ազդեցություն է ունեցել իր վրա: գանդիի համար սիկհիզմը հինդուիզմի անբաժանելի մի մաս էր և մեկ այլ բարեփոխութան շարժման տեսքով էր հանդես գալիս: Սիկհ և բուդդիստ առաջնորդները համաձայն չէին Գանդիի հետ և նա հարգում էր նրանց կարծիքը:
Հրեաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ Կումարասվամիի Գանդին սկզբնապես Պաղեստինի հարցում աջակցում էր արաբներին: Նա իր աջակցությունը հիմնավորեց նրանով, որ արաբական թերակղզում ոչ-մահմեդականները չեն կարող ունենալ սուվերեն իրավասութուն: Կումարասվամիի պնդմամբ այս փաստարկներըիր քաղաքական ստրատեգիայի մաս էր կազմում, որով խալիֆաթի շարժման ժամանակ ցանկանում էր ձեռք բերել մահմեդականների աջակցությունը: Խալիֆաթի շարժումից հետո Գանդին ո՛չ բացասեց հրեաների պահանջները, ո՛չ էլ իսլամական տեքստեր կամ պատմություն վկայակոչելով աջակցեց Իսրայելի դեմ մահմեդականների պահանջներին: Ըստ Կումարասվամիի խալիֆաթի շրջանից հետո Գանդիի լռությունը ցույց է տալիս փոփոխություն Պաղեստինի շուրջ կրոնական պահանջների կոնֆլիկտի հասկացման մեջ: 1938թ.-ին Գանդին խոսեց հրեաների պահանջների օգտին, իսկ 1946թ.-ի մարտին Բրիտանական պառլամենտի անդամ Սիդնեյ Սիլվերմենին ասաց. <<Եթե արաբ-ները պահանջ ունեն Պաղեստինի համար, ապա հրեաներն ունեն նախորդող պահանջ>>. Դիրքորոշում, որը շատ տարբեր էր նախորդից:
Գանդին քննարկեց Գերմանիայում հրեաների հալածանքը և Եվրոպայից դեպի Պաղեստին գաղթը սատյագրահայի միջոցով: 1937թ.-ին նա իր մոտ հրեա ընկերոջ՝ Հերման Կալենբախի հետ քննարկեց սիոնիզմը: Նա ասաց, որ սիոնիզմը հրեաների խնդրի ճիշտ պատասխանը չէ և փոխարենը առաջարկեց սատյագրահան: Գանդին այն մտքին էր, որ սիոնիզմը Պաղեստինում ներկայացնում էր եվրոպական իմպերիալիզմը և իր նպատակներին հասնելու համար բռնություն էր կիրառում: Նա վիճում էր, որ <<հրեաները պետք է հրաժարվեն զենքի միջոցով իրենց ցանկությունները իրականացնելու մտադրությունից և ամբողջապես հույսը դնեն արաբների բարյացամակության վրա: Պաղեստինում հրեաների համար նոր տուն գտնլուն ոչինչ չի կարող կանգնեցնել: Բայց նրանք պետք է սպասեն, մինչև որ արաբների կարծիքը այդպիսին լինի>>:
1938թ.-ին Գանդին նշեց, որ իր << կարեկցանքը հրեաների հետ է: Ես նրանց մոտիկից ճանաչել եմ Հարավային Աֆրիկայում: Նրանցից ոմանք դարձան իմ երկար տարիների լավ ընկերները>>: Փիլիսոփա Մարտին Բյուբերը քննադատեց Գանդիի մոտեցումը և այդ թեմայով նրան բաց նամակ ուղղեց: 1947թ.-ին Գանդին բազմիցս կրկնում էր, որ <<հրեաները փորձում են շահել արաբների սիրտը և փորձում արաբներին դիմադրելու համարօգտագործել սատյագրահան>>: Ըստ Սիմոնէ Փենթեր-Բրիքի հրեա-արաբական կոնֆլիկտի շուրջ Գանդիի քաղաքական դիրքորոշումը փոխվեց 1917-1947թթ.-ի ընթացքում. սկզբում արաբներին աջակցելուց հետո Գանդին 194-ականներին սկսեց արդեն աջակցել հրեաներին:
Քրիստոնյաները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին ինչպես քննադատում, այնպես էլ գովերգում էր քրիստոնեությունը: Նա քննադատում էր Բրիտանական Հնդկաստանում քրիստոեական միսիոներական կազմակերպությունների ջանքերը, քանի որ նրանք բժշկական կամ կրթական օգնության դիմաց պահնջում էին, որ օգնություն ստացողը քրիստոնյա դառնա: Ըստ Գանդիի, սա անկեղծ <<ծառայություն>> չէր, այլ առաջնորդվում էր մարդկանց կրոնափոխելու, աղքատներին կամ բժշկական օգնության կարիք ունեցողներին հրապուրելու թաքուն շարժառիթներով: Այն չէր տանում ներքին վերափոխության, բարոյականության բարձրացմանը կամ <<քրիստոնեական>> սիրո ուսմունքին, այլ տանում էր մյուս կրոնների քննադատությանը, ինչպիսի խնդիր կար նաև Եվրոպայում և Հարավային Աֆրիկայում: Այն կրոափոխված մարդկանց ստիպում էր ատել իր հարևաններին ու մյուս կրոններին: Այն մարդկանց միավորելու փոխարեն բաժանում էր նրանց: Ըստ Գանդիի, <<ոչ մի կրոն չի կարող ասել, որ ճմարտության կամ փրկության հարցումմիայն ինքն է ճշմարիտ>>: Գանդին չէր աջակցում այն օրենքներին, որոնք արգելում էին միսիոներական կազմակերպությունների գործունեությանը, բբայց պահանջում էր, որ քրիստոնյաները նախ հասկանան Հիսուսի ուղերձը և հետո փորձեն ապրել առանց մյուս կրոնների սխալ ներկայացման: Ըստ Գանդիի, Հիսուսի ուղերձը մարդկանց ծաղրելն ու իմպերիալիստական տիրապետության ենթարկելը չէր՝ մարդկանց ստորադրյալ, երկրորդ կարգ կամ ստրուկ համարելով, այլ այն, որ <<երբ քաղցածները կուշտ են և մեր անհատական և համայնական կյանքին խաղաղություն է իջնում, ծնվում է Քրիստոսը>>:
Գանդին վստահ է, որ քրիստոնեության հետ իր երկար ծանոթությունը ստիպել է նրան հավանել այն, ինչպես նաև պարզել նրա անկատարությունը: Նա խնդրում էր քրիստոնյաներին դադարել ծաղրել իր երկիրն ու ժողովրդին որպես հեթանոսների կռապաշտների և օգտագործելով այլ վիրավորական բառեր: Նա ուզում էր, որ նրանք փոխեին Հնդկաստանի մասին իրենց բացասական կարծիքները: Նա վստահ էր, որ քրիստոնյաները պետք է իրենք ճանաչեն <<կրոնի իրական իմաստը>>, ցանկություն ունենեան ուսումնասիրել հնդկական կրոնները և սովորեն նրանցից: Ըստ կրոնական ուսումնասիրությունների պրոֆեսոր Էրիկ Շարփի, չնայած որ Գանդին ծնվել էր հինդուսների ընտանիքում և այնուհետև հինդուս դարձել համոզմունքով, այդ ժամանակ շատ քրիստոնյաններ նրա մասին ունեին <<օրինակելի քրիստոնյաի և անգամ սրբի>> կարծիք:
Գաղութային ժամանակաշրջանի որոշ քրիստոնյա քարոզիչներ և հավատացյալներ Գանդիին համարում էին սուրբ: Բրիտանացի և ֆրանսիացի կենսագիրները զուգահեռներ են տարել Գանդիի և քրիստոնեական սրբերի միջև: Ժամանակակից ուսումնասիրողները կասկածի տակ են առնում այս ռոմանտիկ կենսագրություններն ու նշում, որ Գանդին ո՛չ քրիստոնյա էր, ո՛չ էլ նման էր որևէ քրիստոնյա սրբի: Միշել դը Սենթ-Շերոնը նշում է, որ Գանդիի կյանքը ավելի լավ է հասկացվում երբ օրինակ ենք վերցնում նրա՝ <<քրիստոնեական և հնդկական տարբեր հավատքների համընկման>> համոզմունքը:
Մուսուլմանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին վստահ էր, որ հինդուիզմի և իսլամի միջև էական հակասություններ կան և շատ անգամներ կիսվել է Ղուրանի և մուսուլմանների մասին իր կարծիքներով: Օրինակ 1925թ.-ին նա նշեց, որ չի քննադատել Ղուրանի ուսմունքը, բայց քննադատել է այն մեկնաբանողներին: Գանդին վստահ էր, որ շատ մեկնաբանողներ այն մեկնաբանել են հարմարեցնելով իրենց կանխակալ գաղափարներին: Նա վստահ էր, որ մուսուլմանները պետք է ողջունեն Ղուրանի քննադատությունը, քանի որ <<ցանկացած ճշմարիտ ձեռագիր միայն շահում է քննադատությունից>>: Գանդին քննադատում էր այն մուսուլմաններին, ովքեր չէին հանդուրժում իսլամի հանդեպ ցանկացած քննադատություն, ինչպես օրինակ քարկոծելով մարդուն սպանելու օրենքը: Գանդիի համար իսլամը <<քննադատությունից վախենալու ոչինչ չունի, եթե այն անխոհեմ է>>: Ըստ նրա իսլամը կոմունիզմի նման շատ արագ է դիմում բռնությանը:
Գանդիի կիրառած ստրատեգիաներից մեկը Հնդկաստանի մուսուլման առաջնորդների հետ համագործակցելն էր, որ միասին պայքարեն բրիտանական իմպերիալիզմի դեմ: Առաջին համաշխարհայինից հետո նա շահեց մուսուլմանների աջակցությունը՝ օգնելով խալիֆաթի շարժմանը: 1924թ.-ին խալիֆաթի շարժումն ավարտվում է և դրա հետ մեկտեղ ավարտվում է նաև մուսուլմանների աջակցությունը Գանդիին:
1925թ.-ին Գանդին մեկ պատճառ էլ նշեց, թե ինչու էր ներգրավվել խալիֆաթի շարժմանը և Միջին Արևելքում Բրիտանիայի և Օսմանյան կայսրության գործերին: Նա հինդուսներին բացատրեց, որ իսլամական հարցով արշավներ էր կազմակերպում թչ թե նրա համար, որ անհանգստանում էր սուլթանի համար, այլ քանի որ <<կովերի պաշտպանության հարցում ես ուզում էի նախապես ստանալ մուսուլմանների աջակցությունը>>: Ըստ պատմաբան Նաիմ Քուրեշիի, այն ժամանակվա Հնդակաստանի մուսուլման ղեկավարների նման, ովքեր կրոնը և քաղաքականութ-յունը միացնում էին իրար, Գանդին նույնպես նույնը կիրառեց խալիֆաթի շարժման ժամանակ:
1940թ-ականներին Գանդին համաձայնության եկավ մի շարք մուսուլման առաջնորդների հետ, ովքեր իր նման կրոնական ներդաշնակություն էին փնտրում և դեմ էին երկիրը երկու մասի բաժանելուն: Օրինակ, նրա մոտ ընկեր Բադշահ Խանը առաջարկում էր, որ նրանք պետք է աշխատեն այն ուղղությամբ, որ հնդկական տաճարները բաց լինեն հինդուսների աղոթքների համար՝ դրանով միավորելով երկու կրոնական խմբերին: Գանդին ընդունեց առաջարկը և հնդկական տաճարներում սկսվեց մուսուլմանական աղոթքներ հնչել, բայց չէր կարողանում այնպես անել, որ մզկիթներում հինդուիստական աղոթքներ հնչեն: Հնդիկ ազգայնական խմբերը դեմ կանգնեցին Գանդիի միակողմանի գործունեությանը՝ հինդուիստական տաճարներում գոռալով և բողոքելով:
Սուֆիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավային Աֆրիկայում մնալու ժամանակ Գանդին ծանոթացավ իսլամական սուֆիզմի Չիշթի օրենքի հետ: Նա Ռիվերայդում հաճախում էր Խանակայի հավաքներին: Ըստ Մարգըրեթ Չաթերջիիի, Գանդին որպես վայշնավա հինդուս կիսում էր այնպիսի արժեքներ, ինչպիսիք են օրինակ համեստությունը, նվիրվածությունը, աղքատների հետ ընկերությունը, որոնք կան նաև սուֆիզմի մեջ:
Կյանքի, հասարակության և իր գաղափարների կիրառության մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուսակերությունը, սնունդը և կենդանիները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին դաստիարակվել էր որպես բուսակեր իր բարեպաշտ հնդիկ մոր կողմից: Հնդկաստանում բուսակերության գաղափարը խորը արմատացած է հնդկական վայշնավիզմի և ջայնիզմի ավանդույթներում, ինչպես օրինակ Գուջարաթում, որտեղ միսը համարվում է կենդանիների հանդեպ բռնությամբ ստացված սնունդ:Գանդին հավատում էր, որ ցանկացած սնունդ վնասում է որևէ ապրող օրգանիզմի, բայց պետք է փորձել հասկանալ և նվազեցնել սնունդում օգտագործվող բռնությունը, քանի որ <<ամեն կյանքում էական միասնություն կա>>:
Գանդին հավատում էր, որ կյանքի որոշ տեսակներ ավելի են ենթակա տառապանքի և նրա համար ոչ-բռնությունը նշանակում էր վնասելու նպատակ չունենալ, ինչպես նաև ակտիվ գործողություններ մինիմումի հասցնելու բոլոր կյանքի ձևերի հանդեպ վնասը կամ տառապանքը: Գանդին փնտրում էր սնունդ, որը նվազեցնում էր բռնությունը տարբեր կենդանիների նկատմամբ: Նա վստահ էր, որ անհրաժեշտ չէ սպանել կենդանիներին, քանի որ սննդի այլ տեսակներ են առկա: Նա նաև իր կյանքի ընթացքում խորհրդակցում էր բուսակերության արշավի մասնակիցների հետ, ինչպիսին է օրինակ Հենրի Սթիֆենս Սելթը: Գանդիի համար սնունդը պարզապես կյանքը պահպանելու աղբյուր չէր, այն նաև ազդում էր նրա գիտակցության, բնավորության և հոգևոր հանգստության վրա: Նա մսից բացի հրաժարվում էր նաև ձվից և կաթից: Գանդին Լոնդոնի <<Բուսակերների հասարակության>> համար գրել է <<Բուսակերության բարոյական հիմքերը>> գիրքը:
Իր սննդակարգի փորձերի համար կրոնական հավատից բացի կար նաև մեկ այլ պատճառ: Նա փորձում էր գտնել ամենա ոչ-բռնի բուսական սնունդը, որը ամենաաղքատ մարդն էլ կարող էր ձեռք բերել: Մրգերի և բանջարեղենների համար բծախնդիր նշումներ էր կատարում, նաև նշում հենց իր վրա կատարած փորձերը: Նա փորձեց սնվել թարմ և չորացրած մրգերով (մրգակերություն), հետո պարզապես արևի տակ չորացրած մրգերով, ապա միայն իր բժշկի խորհրդով և ընկերներիմտահոգվելուց հետո փոխեց իր այդ սննդակարգը: Նրա փորձերը սննդակարգի հետ սկսվեցին 1890-ականներին ու շարունակվեցին տասնամյակներ: Փորձերից մի քանիսի համար նա միացնում էր իր գաղափարներն ու հնդկական յոգայի տեքստերում առկա սննդակարգերի գաղափարները: Նա վստահ էր, որ յուրաքանչյուր բուսակեր պետք է փորձեր անի իր սննդակարգի հետ, քանի որ նա հասկացել էր, որ <<մի մարդու սնունդը կարող է մյուսի համար թույն լինել>>:
Գանդին ընդհանուր առմամբ պայքարում էր կենդանիների իրավունքների համար: Բուսակեր լինելուց բացի նա նաև ակտիվորեն պայքարում էր ընդդեմ ողջ կենդանիներին հերձելուն և նրանց վրա փորձարկումներ անելուն գիտության և բժշկության անվան ներքո: Նա այդ ամենը համարում էր բռնություն կենդանիների նկատմամբ, մի բան, որը նրանց ցավ և տառապանք էր հասցնում: Գանդին գրում է. <<Իմ կարծիքով կենդանիների վրա ձորձեր կատարելը ներկայիս մեծագույն հանցագործությունն է կատարված աստծո և նրա ստեղծածի դեմ>>:
Ծոմապահություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին ծոմապահությունը օգտագործել է որպես քաղաքական միջոց՝ հաճախ սպառնալով այդպես ինքնասպան լինել եթե չկատարվեն իր պահանջները: Կոնգրեսը ծոմերը հրապարակեց որպես քաղաքական գործողություն, որը լայնատարած կարեկցանք է առաջացնում: Ի պատասխան կառավարությունը փորձեց թերթեին օգտագործելով նվազագույնի հասցնել հնարավոր սպառնալիքը: 1932թ.-ին Գանդին ծոմ պահեց բողոքելու դալիթների առանձին քաղաքական ներկայացչություն ունենալու դեմ: Բրիտանական կառավարությունը արգելեց Լոնդոնի մամուլին ցույց տալ Գանդիի հյուծված մարմնի լուսանկարները, քանի որ այն մարդկանց մեջ կարեկցանք կառաջացներ: Գանդիի 1943թ.-ի հացադուլը տեղի ունեցավ հակագաղութային <<Լքեք Հնդկաստանը>> շարժման համար երկու տարի բանտում անցկացնելու ժամանակ: Կառավարությունը սննդաբանների հրավիրեց և կրկին չթույլատրեց որևէ լուսանկար անել: Սակայն 1948թ.-ին Հնդկաստանի անկախացումից հետո նրա հացադուլը գովերգվեց բրիտանական մամուլի կողմից և այս անգամ ներառվեց նաև Գանդիի ամբողջ հասակով մեկ նկարները:
Ալթերը նշում է, որ Գանդիի ծոմապահությունը, բուսակերությունը և սննդակարգը ավելին էին, քան քաղաքական նպատակին հասնելու միջոց: Դրանք ինքն իրեն զսպելու և առողջ ապրելակերպի հետ կապված փորձերի մասն էին: Նա <<շատ թերահավատ էր ավանդական Այուրվեդայի հանդեպ>>. Այն պետք է ուսումնասիրեր գիտական մեթոդները և անընդհատ զարգանար: Գանդին հավատում էր, որ յոգան օգտակար է առողջությանը: Նա վստահ էր, որ առողջ սննդակարգը հիմնված տեղական սննդի և առողջագիտության վրա էական դեր ունեն առողջ լինելու համար:
Կանայք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին աջակցում էր կանանց ազատագրմանը և համոզում <<կանանց պայքարել իրենց ինքնազարգացման համար>>: Նա դեմ էր երեխաների ամուսնությանը և օժիտին: Գանդին նշում էր, որ կինը տղամարդու ստրուկը չէ, այլ նրա ընկերը, երկրորդ կեսը, կոլեգան: Սակայն ըստ Սուրուչի Թափուր-Բջորկեթի իրական կյանքում Գանդիի և իր կնոջ հարաբերությունները այդպիսին չէին:
Տարբեր առիթներով Գանդին իր մորն ու կնոջն էր վստահում սատյագրահայում իր առաջին դասերը: Նա հնդիկ աստվածուհի Սիտայի լեգենդներն էր օգտագործում մեկնաբանելու կնոջ բնածին ուժը, ինքնավարությունն և <<ոգու արիությունը>>, որի բարոյական դիապազոնը կարող է ցանկացածին խեղճացնել: Գանդիի համար Հնդկաստանի կանայք կարևոր մաս էին կազմում <<սվադեշի շարժման>> և Հնդկաստանի տնռեսությունը ազատագրելու մեջ
Որոշ պատմաբաններ, ինչպիսիք են օրինակ Անգելա Վուլլաքոթթը և Կումարի Ջայավարդենան նշում են, որ չնայած որ Գանդին հաճախ և հանրայնորեն արտահայտում էր իր համոզմունքը սեռերի հավասարության մեջ, նրա կարծիքը այլ էր: Ջայավարդենան նշում է, որ ըստ Գանդիի, կանայք պետք է իրենք կրթված լինեն և կրթեն հաջորդ սերնդին: Կանանց իրավունքների մասին իր հայացքները քիչ ազատամիտ էին և ավելի շատ նման կանանց նկատմամբ վիկտորիանական ժամանակաշրջանի սպասումներին: Մյուս հնդիկ առաջնորդները աջակցում էին տնտեսական անկախությանը և սեռերի միջև հավասար իրավունքներին բոլոր կողմերից:
Բրահմաչարյա. հրաժարում սեքսից և սնունդից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՀԱՀ-ում եղած ժամանակ շատ այլ տեքստերի հետ Գանդին ուսումնասիրել է նաև Բհագավադ Գիտան: Այս հնդկական ձեռագիրը քննարկում է ժնայա յոգան, բհակտի յոգան և կարմա յոգան այնպիսի առաքինությունների հետ, ինչպիսիք են ոչ-բռնությունը, համբերատարությունը, ազնվությունը, կեղծավորության բացակայութ-յունը, ինքնատիրապետումը և ժուժկալությունը: Գանդին սկսեց փորձարկել դրանք և 1906թ.-ին 37 տարեկանում, չնայած ամուսնացած էր և հայր էր, երդում տվեց հրաժարվել սեռական հարաբերություններից:
Գանդին հրաժարվեց ոչ միայն սեքսից, այլև սննի որոշ տեսակներից: Նա խորհրդակցեց ջայնիզմ ուսումնասիրող Ռաջչանդրայի հետ, ում քնքշաբար անվանում էր Ռաջչանդբհայի: Ռաջչանդրան նրան տեղեկացրեց, որ կաթը գրգռում է սեռական բուռն զգացմոնքներ: Գանդին 1912թ.-ին սկսեց հրաժարվել կովի կաթից և նաև հրաժարվեց անգամ այն ժամանակ, երբ բժիշկները նրան խորհուրդ տվեցին կաթ օգտագործել: Ըստ Սանկար Գհոսի, Թագորը Գանդիին նկարագրում էր որպես մեկին, ով չէր զզվում սեքսից կամ կանանցից, բայց սեռական կյանքը համարում էր անհամատեղելի իր բարոյական նպատակների հետ:
Գանդին փորձեց փորձարկել և ինքն իրեն ապացուցել իր բրահմաչարյան: Փորձերը սկսվեցին 1944թ.-ի փետրվարին իր կնոջ մահից հետո: Փորձերի սկզբում նա կանաց հետ նույն սենյակում էր քնում, բայց տարբեր մահճակալներում: Հետո քնում էր կանանց հետ նույն անկողնում, բայց շորերը հագին, իսկ վերջում մերկ էր քնում կանանց հետ: 1945թ.-ի ապրիլին Բիրլային ուղղված նամակում Գանդին նշում էր, որ իր փորձերի համար մերկ քնել է մի քանի աղջիկների հետ: Ըստ Գանդիի եղբոր թոռնուհի Մանուի՝ 1960-ականների հուշագրությունների, Գանդին 1947թ.-ի սկզբներին վախենում էր, որ մուսուլմանները իրենց կսպանեն Հնդկաստանի անկախության ճանապարհին, և երբ Մանուն 18 տարեկան էր, Գանդին նրան հարցրեց, թե արդյոք կցանկանա օգնել նրան իր փորձերում՝ փորձարկելու իրենց <<մաքրությունը>>, որին նա պատրաստակամությամբ համաձայնեց: Ամբողջ գիշերը ննջասենյակի դռները բաց, միևնույն անկողնում Գանդին մերկ քնեց Մանուի հետ: Մանուն նշեց, որ այդ ձերձը <<ոչ մի վատ ազդեցություն>> չի ունեցել իր վրա: Գանդին նույն անկողնում քնում էր նաև 18-ամյա Աբհայի հետ, ով իր եղբոր թոռան՝ Կանուի կինն էր: Երբեմն էլ քնում էր երկուսի հետ միասին: Գանդիի բրահմաչարյաի փորձերին մասնակցած կանանցից ոչ ոք չի նշել, որ նրանք սեքսով են զբաղվել, կամ էլ որ Գանդին որևէ սեքսուալ պահվածք է ցուցաբերել: Նրանցից, ովքեր խոսել են հանրության հետ, նշել են, որ այնպիսի զգացողություն ունեին, կարծես իրենց ծերացող մոր հետ էին քնում:
Ըստ Սին Սքեմլերի, Գանդին իր կյանքի վերջին տարում ճգնակյաց էր, տեքստը տգեղ էր, հիվանդոտ ու շատ նիհար և արևմտյան մամուլում ծաղրի էր ենթարկվում: 1947թ.-ի փետրվարին նա իր մտերիմներից Բիրլային, Ռամակրիշնային և մյուսներին հարցրեց, թե արդյոք սխալ է անում, որ փորձարկում է իր բրահմաչարյաի երդումը: Գանդիի հանրային փորձերը լայնորեն քննարկվում և քննադատվում էին իր ընտանիքի անդամների և իշխող քաղաքական գործիչների կողմից: Այնուամենայնիվ, Գանդին ասաց, որ եթե չթողներ Մանուին քնել իր հետ, դա թուլության նշան կլիներ: Իր անձնակազմից ոմանք հրաժարական տվեցին, այդ թվում և իր երկու թերթի խմբագիրները, ովքեր հրաժարվել էին տպել Գանդիի քարոզները կապված նրա փորձերի հետ: Օրինակ Բենգալում Գանդիի մեկնաբան Նիրմալկումար Բոսեն քննադատեց Գանդիին, ոչ թե նրա համար, որ նա որևէ սխալ բան էր արել, այլ քանի որ անհանգստանում էր փորձերին մասնակցած կանանց վրա թողնված հոգեբանական ազդեցության համար: Վինա Հովարդի պնդմամբ Գանդիի հայացքները բրահմաչարյաի և կրոնական հրաժարման փորձերի վերաբերյալ միջոց էին այդ ժամանակներում կանանց դիմագրավելու համար:
Հնդկական հասարակությունում ամենացածր սոցիալական խումբը և կաստաները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին վաղ տարիքից դեմ է արտահայտվել Հնդկաստանում վերջին կաստայի մնալուն: Այդ խավի համար մինչև 1932թ.-ը Գանդին և իր կոլեգաները օգտագործում էին <<անթյաջա>> տերմինը: Այդ թեմայով իր բազում ելույթներից մեկը 1920թ.-ին Նագպուրում էր, որտեղ նա այն անվանեց հնդկական հասարակության մեծագույն չարիք: Իր մեկնաբանություններում նա պնդում էր, որ այդ երևույթը միայն հնդկական հասարակությունում չէ տարածված, այն ավելի խորը արմատներ ունի, քանի որ Հարավային Աֆրիկայում եվրոպացիները <<մեզ բոլորիս՝ հինդուսներիս և մուսուլմաններիս հետ նույն կերպ են վարվում. մենք չենք կարող նրանց հետ գտնվել միևնույն միջավայրում և զրկված ենք այն իրավունքներից, որոնք նրանք ունեն>>: Նա այդ ամենը անհանդուրժելի էր համարում: Նա նշում էր, որ այս ամենը կարելի է վերացնել. հինդուիզմը ճկուն է սա թույլատրելու համար և կենտրոնացված ջանք է պետք համոզելու համար, որ այդ սխալ է, և բոլորի կողմից վրացնել այդ:
Ըստ Քրիստոֆ Ջեֆրելոթի, այդ խավը չարիք և սխալ համարելու հետ Գանդին վստահ էր, որ կաստաներն ու դասակարգերը հիմնված չեն անհավասարության կամ ստորադասության վրա:Գանդին վստահ էր, որ մարդիկ կարող են ազատորեն ամուսնանալ այլ դասակարգի ներկայացուցիչների հետ, բայց ոչ ոք չպետք է ակնկալի, որ բոլորը դրան բարեկամաբար կվերաբերեն: Գանդին նշում էր, որ բոլորը անկախ իրենց ով լինելուց իրավունք ունեն ընտրելու, թե ում իրենց տուն ընդունեն, ում հետ բարեկամաբար վերաբերվեն և թե ում հետ ժամանակ անցկացնեն:
1932թ.-ին Գանդին նոր արշավ սկսեց՝ նպատակ ունենալով բարելավել վերջին կաստայի վերջին կաստայի կյանքը, որոնց սկսեց անվանել հարիջաններ կամ <<աստծո երեխաներ>>: 1933թ.-ի մայիսի 8-ին սկսեց ինքնամաքրման համար 21-օրյա ծոմը և ձեռնարկեց մեկամյա արշավ օգնելու հարիջանի շարժմանը: Դալիթի դասակարգում ոչ բոլորը ընդունեցին այս նոր արշավը: Ամբեդկարը և իր դաշնակիցները զգացին, որ Գանդին խորամանկում է և վտանգի տակ է դնում դալիթների քաղաքական իրավունքները: Ամբեդկարը նրան նկարագրեց որպես <<խորամանկ և անվստահելի>>: Նա մեղադրում էր Գանդիին որպես մեկի, ով ցանկանում էր պահպանել կաստայական համակարգը: Գանդին և Ամբեդկարը բանավիճում էին իրենց գաղափարների և մտահոգությունների մասին, որտեղ երկուսն էլ փորձում էին համոզել մեկմեկու:
1935թ.-ին Ամբեդկարը հայտարարեց իր հինդուիզմը լքելու և բուդդիզմ ընդունելու մտադրության մասին: Ըստ Սանկար Գհոսի, այս հայտարարությունը ցնցեց Գանդիին, ով վերագնահատեց իր հայցքները և շատ ակնարկներ գրեց՝ արտահայտելով իր հայացքները կաստաների, դասակարգերի միջև ամուսնությունների մասին, և թե ինչ է ասում հինդուիզմը այդ թեմայի հետ կապված: Այդ հայացքները տարբերվում էին Ամբեդկարի հայացքներից: 1937թ.-ին ընտրութ-յունների ժամանակ Ամբեդկարի կուսակցությունը հաղթեց Մումբայում մի քանի տեղ ստանալով, սակայն դալիթների մեծ մասը քվեարկել էր Գանդիի արշավի և նրա Կոնգրեսի կուսակցության օգտին:
Գանդին և իր գործընկերները շարունակեցին խորհրդակցել Ամբեդկարի հետ՝ նրան ազդեցիկ թողնելով: Ամբեդկարը 1940-ականներին աշխատակցեց Կոնգրեսի առաջնորդների հետ, 1940-ականների վերջերին գրեց Հնդկաստանի սահմանադրության մեծ մասը, իսկ 1956թ.-ին ընդունեց բուդդիզմը: Ըստ Ջեֆրելոթի Գանդիի հայացքները զարգացան 1920-ականների և 1940-ականների միջև, երբ 1946թ.-ին նա ակտիվորեն խրախուսում էր դասակարգերի միջև ամուսնությունները: Այնուամենայնիվ, Գանդիի մոտեցումը դալիթների նկատմամբ այլ էր Ամբեդկարի մոտեցումից, քանի որ Գանդին պաշտպանում էր միավորումը, ընտրության հնարավորությունը և դասակարգերի ազատ միախառնումը: Ջեֆրելոթը նշում է, որ Ամբեդկարը, ընդհակառակը, պատկերացնում էր, որ հասարակության ամեն մի հատված պետք է պահպանի իր ինքնությունը, և հետո յուրաքանչյուր խումբ առանձին առաջ տանի <<հավասարության քաղաքականությունը>>:
Ամբեդկարի կողմից Գանդիի հանդեպ քննադատությունը շարունակեց ազդել դալիթների շարժման վրա Գանդիի մահից հետո: Ըստ Արթուր Հերմանի, Գանդիի և նրա գաղափարների հանդեպ Ամբեդկարի ատելությունը այնքան մեծ էր, որ Գանդիի սպանության լուրը լսելուց հետո, մի պահ լուռ մնաց, ափսոսանքի զգացում արտահայտեց, ապա ասաց. <<Իմ իրական թշնամին այլևս չկա: Փառք աստծո, խավարումը արդեն ավարտվել է>>: Ըստ Ռաջչանդրա Գուհայի, <<գաղափարախոսները այս հին մրցակցությունը իրենց հետ ներկա են բերել. հիմա Գանդիին պախարակելը տարածված է քաղաքական գործիչների մեջ, ովքեր ասես խոսում են Ամբեդկարի անունից>>:
Նոր կրթություն, հիմնական կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին չէր ընդունում արևմուտքի կրթական համակարգի ձևաչափը: Նա պնդում էր, որ դա արհամարհանք է առաջացնում աշխատանքի նկատմամբ և ստեղծում է բյուրոկրատիա: Գանդին նախընտրում էր այնպիսի կրթական համակարգ, որում մեծ շեշտ է դրվում սովորելու հմտությունների վրա, որը ներառում է ֆիզիկական, մենտալ և հոգևոր ուսումնասիրություններ: Նրա մեթոդոլոգիան ջանում էր բոլոր մասնագիտություններին հավասար վերաբերվել և բոլորին նույն չափով վարձատրել:
Գանդին իր գաղափարները անվանում էր նաի թալիմ (բառացի նոր կրթություն): Նա վստահ էր, որ արևմտյան ոճի կրթությունը ոչնչացնում էր տեղական մշակույթները: Նա վստահ էր, որ այլ, հիմնական կրթության մոդելը կտանի ավելի լավ իրազեկման, մարդկանց կպատրաստեր հավասար հարգանք ցուցաբերել բոլոր աշխատանքների նկատմամբ և կառաջնորդեր ավելի քիչ հասարակական հիվանդություններով հասարակության:
Նոր կրթության գաղափար զարգացավ Հարավայի Աֆրիկայի <<Տոլստոյի ֆերմայում>> ունեցած փորձառության հիման վրա և Գանդին փորձեց ձևակերպել այդ նոր համակարգը Սեվագրամի աշրամում 1937թ.-ից հետո: Գանդիի մոտեցումը տեղ չգտավ Ներուի կառավարության ծրագրերում:
Իր ինքնակենսագրականում Գանդին գրում է, որ վստահ է, որ յուրաքանչյուր հնդիկ պետք է սանսկրիտ սովորի, քանի որ երկրի պատմական և հոգևոր տեքստերը այդ լեզվով են գրված:
Ինքնակառավարում, սվարաջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին վստահ էր, որ սվարաջին ոչ միայն կարելի է հասնել ոչ-բռնությամբ, այլև այլ կարելի է ղեկավարել ոչ-բռնությամբ: Զինվորականությունը անհրաժեշտ չէ, քանի որ ցանկացած ագրեսորի կարելի է տապալել կիրառելով ոչ-բռնի չհամագոր-ծակցության մեթոդը: Գանդին նշում էր, որ սվարաջի սկզբունքով առաջնորդվող պետությունում զինվորականություն պետք չէ, բայց և ավելացնում, որ ոստիկանությունը անհրաժեշտ է՝ հաշվի առնելով մարդկային էությունը: Սակայն պետությունը կսահմանափակի ոստիկանության կողմից զենքի կիրառումը՝ այն մինիմումի հասցնելով և նպատակ ունենալով այն օգտագործել որպես ճնշող ուժ:
Ըստ Գանդիի, ոչ-բռնի պետությունը նման է <<պատվիրված անարխիայի>>: Գանդին նշում էր, որ հիմնականում ոչ-բռնի անհատներից կազմված հասարակութ-յունում նրանք, ովքեր բռնություն են կիրառում, վաղ թե ուշ կամ կարգ ու կանոնը կընդունեն, կամ էլ կհեռանան համայնքից: Նա հատուկ ուշադրություն էր տալիս այնպիսի հասարակությանը, որտեղ անհատները սովորում էին իրենց պարտականությունները, և ոչ թե իրավունքներ կամ արտոնություններ պահանջում: Հարավային Աֆրիկայից վերադառնալուց հետո, երբ Գանդին նամակ ստացավ, որտեղ նրան խնդրում էին մասնակցել մարդու իրավունքների համաշխարհային կանոնադրություն գրելուն, նա պատասխանեց ասելով. <<իմ փորձից ելնելով կարող եմ ասել, որ ավելի կարևոր է ունենալ մարդու պարտականությունների կանոնադրություն>>:
Գանդիի համար սվարաջը չէր նշանակում գաղութային ժամանակաշրջանի բրիտանական կառավարման փոխարինումը շահերից բխող, բյուրոկրատական և դասակարգային շահագործման կառուցվածքով: Նա զգուշացնում էր, որ փոխադրումը նորից անգլիական կլինի, ուղղակի առանց անգլիացիների: <<Սա այն սվարաջը չէ, որ ես ցանկանում եմ>> ասում էր Գանդին; Թեվարին նշում է, որ Գանդիի համար դեմոկրատիան ավելին էր, քան կառավարման համակարգը. այն նշանակում էր օժանդակություն անհատականությանը և համայնքի կարգ ու կանոնին: Դեմոկրատիան նշանակում էր լուծել վեճերը ոչ-բռնի կերպով. այն պահանջում էր մտքի և արտահայտվելու ազատություն: Գանդիի համար դեմոկրատիան ապրելակերպ էր:
Հնդկական ազգայնականությունն ու վերածնունդը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ ուսումնասիրողներ նշում են, որ Գանդին կողմ էր կրոնապես բազմազան Հնդկաստանին, մինչդեռ ոմանք նշում են, որ այն մուսուլման առաջնորդները, ովքեր պաշտպանում էին առանձին մուսուլմանական Պակիստանի բաժանումն ու ստեղծումը, Գանդիին համարում էին հնդիկ ազգայնական: Օրինակ, Մուհամմադ Իքբալին ուղղարկված իր նամակում Ջիննան Գանդիին մեղադրում էր հնդիկների կառավարմանը կողմ լինելու մեջ և Գանդիի ղեկավարած Հնդկական ազգային կոնգրեսը և համարում ֆաշիստական կուսակցություն:
Էնդրյուսին տված իր հարցազրույցում Գանդին նշեց, որ եթե մենք հավատում ենք, որ բոլոր կրոնները սովորեցնում են նույն սիրո և խաղաղության ուղերձը բոլորի միջև, ապա նպատակահարմարություն կամ կարիք չկա փորձել մարդկանց կրոնափոխ անել: Գանդին դեմ էր միսիոներական կազմակերպություններին, որոնք քննադատում էին հնդկական կրոնները, ապա փորձում հնդկական կրոնների հետևորդներին կրոնափոխել՝ մուսուլման կամ քրիստոնյա դարձնելով: Գանդիի կարծիքով, նրանք ովքեր փորձում են հնդիկին կրոնափոխել <<նրանք իրենց մեջ պետք է պահեն իրենց այն համոզմունքը, իբր հինդուիզմը սխալ է>> և որ նրանց կրոնն է <<միակ ճշմարիտ կրոնը>>: Գանդին վստահ էր, որ այն մարդիկ, ովքեր պահանջում են կրոնական հարգանք և իրավունքներ, պետք է մյուս կրոնների հետևորդներին էլ հարգանքով վերավերվեն և նրանց կրոնական իրավունքներ շնորհեն: Նա նշում էր, որ հոգևոր ուսումնասիրությունները պետք է քաջալերեն <<հնդիկին դառնալ ավելի լավ հնդիկ, մուսուլմանին դառնալ ավելի լավ մուսուլման և քրիտոնյաին՝ ավելի լավ քրիստոնյա>>:
Ըստ Գանդիի, կրոնը ոչ թե այն է, թե մարդը ինչի է հավատում, այլ թե ինչպես է մարդը ապրում, ինչպես է վերաբերվում մյուսներին և աստծո գաղափարի պատկերացումը: Գանդին հավատում էր, որ կարևոր չէ փոխել կրոնը կամ միանալ որևէ կրոնի, այլ կարևոր է ապրելակերպը բարելավելը և գաղափարներ վերցնելը ցանկացած աղբյուրից կամ կրոնից:
Գանդիական տնտեսությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին հավատում էր սարվոդայաի տնտեսական մոդելին, որը բառացի նշանակում է <<բոլորի բարեկեցությունն ու բարձրացումը>>: Բհաթը նշում է, որ այս տնտեսական մոդելը շատ էր տարբերվում անկախ Հնդկաստանի առաջին վարչապետ Ներուի կողմից պաշտպանվող և ընդունվող սոցիալիզմի մոդելից: Ըստ Բհաթի, երկուսն էլ նպատակ ունեին աղքատությունն ու գործազրկությունը վերացնել, բայց Գանդիի տնտեսական և զարգացման մոտեցումով նախընտրելի էր տեղական կացությանը հարմար տեխնոլոգիաներ ստեղծել, իսկ Ներուն ցանկանում էր հիմնել մեծ պետական ձեռնարկություններ:
Գանդիի համար տնտեսական այն փիլիսոփայությունը, որի նպատակն է <<ամենամեծ բարիքը ամենամեծ թվով մարդկանց>> հիմնականում թերի էր և իր սարվոդայաի այլընտրանքային առաջարկի նպատակն էր <<ամենամեծ բարիքը բոլորի համար>>: Նա վստահ էր, որ ամենալավ տնտեսական համակարգը ոչ միայն մտածում է բարձրացնել <<աղքատ, քիչ փորձ ունեցող և աղքատացած մարդկանց>>, այլև հնարավորություն է տալիս բարձրանալ <<հարուստներին, մեծ փորձ ունեցողներին, կապիտալ ունեցողներին և հողատերերին>>: Գանդին վստահ էր, որ բռնությունը ցանկացած մարդու հանդեպ, լինի նա աղքատ թե հարուստ, սխալ է:Նա նշում էր, որ դեմոկրատիան չպետք է ծայրահեղությունների հասնի, անհատական ազատությունները չպետք է հերքվեն, և ոչ ոք երբևէ չպետք է հասարակական կամ տնտեսական ստրուկ դառնա <<մեծամասնության որոշումներին>>:
1930-ականներին Գանդին առարկեց Ներուին և նրա թիմին, ովքեր կոչ էին անում սովետական օրինակով գնալ արագ ինդուսրացման: Գանդին հայտարարեց, որ դա անմարդկային է և հակասում էգյուղացիների կարիքներին, որտեղ ապրում էր մարդկանց մեծամասնությունը: Գանդիի սպանությունից հետո Ներուն Հնդկաստանը առաջնորդեց իր անձնական սոցիալիստական համոզմունքներին համապատասխան: Պատմաբան Կուրուվիլլա Փանդիկաթուն ասում է, որ <<դա Ներուի նպատակն էր, ոչ թե Գանդիի>>:
Գանդին կոչ էր անում վերացնել աղքատությունը զարգացած գյուղատնտեսության և փոքր գյուղական արդյունաբերության միջոցով: Ըստ քաղաքական տեսության ուսումնասիրող և տնտեսագետ Բհիքու Փարեքի Գանդիի տնտեսական մտածողությունը հակասում էր Մարքսինին: Գանդին հրաժարվում էր հաստատել այն կարծիքը, որ տնտեսական ուժը ամենալավը հասկացվում է որպես <<թշնամական դասակարգի հետաքրքրություններ>>: Նա պնդում էր, որ ոչ ոք չի կարող մյուսին ստորացնել կամ կոպտել մեկին առանց ինքն իրեն ստորացնելու կամ կոպտելու, և որ կայուն տնտեսական աճը գալիս է ծառայությունից, ոչ թե շահագործումից: Գանդին նաև վստահ էր, որ ազատ երկրում տուժածներ կան միայն այն դեպքում, երբ նրանք համագործակցում են իրենց կեղեքիչի հետ, և այն տնտեսական և քաղաքական համակարգը, որը աճող այլընտրանքներ է առաջար-կում աղքատին, տալիս է ընտրության իրավունք:
Ներուի սոցիալիստական տնտեսական մոդելին չհամաձայնելու հետ Գանդին քննադատում էր կապիտալիզմը, որը խիստ մատերիալիստական էր: Նա վստահ էր, որ այդ ամենը ստեղծվում է՝ հետին պլան մղելով հոգևորը և հասարակական հարաբերությունները: Փարեքը նշում է, որ Գանդիի համար և՛ կոմունիզմը, և՛ կապիտալիզմը սխալ էին. նաև այն պատճառով, որ երկուսն էլ հիմնվում էին մատերիալիզմի վրա, նաև նրա համար, որ առաջինը աստվածացնում էր պետությունը բռնության անսահման ուժով, իսկ մյուսն էլ փողն էր աստվածացնում: Նա վստահ էր, որ լավ տնտեսական համակարգն այն է, որը չի վերացնում մշակույթն ու հոգևորը:
Գանդիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիզմը նշում էր Գանդիի ունեցած գաղափարներն ու սկզբունքները, որում մեծ կարևորություն ուներ ոչ-բռնությունը: Գանդիական կարող են լինել կամ այն մարդը, ով հետևում է գանդիզմին, կամ էլ այն փիլիսոփայությունը, որը վերագրվում է գանդիզմին: Ըստ Սանքդհնի, գանդիզմը քաղաքական հավատամք է, տնտեսական դոկտրինա, կրոնական հայացք, բարոյական կանոն և հատկապես մարդասիրական հայացք: Նպատակը ոչ թե իմաստությունը համակարգելն է, այլ հասարակությունը վերափոխելը և հիմնված է մարդկային էության հանդեպ անմար հավատքի վրա: Բայց Գանդին չէր ընդունում գանդիզմ տերմինը և 1936թ.-ին բացատրեց.
<<Չկա այնպիսի բան, ինչպիսին է գանդիզմը և չեմ ցանկանում, որ ինձանից հետո որևէ աղանդ ձևավորվի: Ես չեմ ստեղծել նոր սկզբունք կամ դոկտրինա: Ես պարզապես փորձել եմ մեր առօրյա կյանքում և խնդիրներում կիրառել հավերջական ճշմարտությունները: Կարծիքները, որ ունեմ և եզրահանգումները, որոնց հասել եմ, վերջնական չեն: Դրանք հնարավոր է և վաղը փոխվեն: Ես աշխարհին ոչ մի նոր բան չունեմ սովորեցնելու: Ճշմարտությունը և ոչ-բռնությունը աշխարհի չափ հին են>>:
|
There is no such thing as "Gandhism", and I do not want to leave any sect after me. I do not claim to have originated any new principle or doctrine. I have simply tried in my own way to apply the eternal truths to our daily life and problems...The opinions I have formed and the conclusions I have arrived at are not final. I may change them tomorrow. I have nothing new to teach the world. Truth and nonviolence are as old as the hills.[9] | 
|
Գրական աշխատանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդին շատ բաներ է գրել: Գանդիի վաղ հրատարակված նյութերից <<Հնդկական սվարաջը>>, որը տպագրվեց 1909թ.-ին Գուջարաթում, դարձավ Հնդկաստանի անկախության շարժման <<ինտելեկտուալ նախագիծը>>: Գիրքը հաջորդ տարի թարգմանվեց անգլերեն, որում հեղինակային իրավունքը չէր պաշտպանվում: Տասնամյակներ շարունակ նա խմբագրում էր մի շարք թերթեր, այդ թվում <<Հարիջան>> թերթը գուջարաթի լեզվով, հնդկերենով և անգլերենով: Հարավային Աֆրիկայում եղած ժամանակ խմբագրում էր <<Ինդիան Ըփինիոնը>>, <<Յանգ Ինդիանը>> անգլերենով, ինչպես նաև Հնդկաստան վերադարձից հետո <<Նավաջիվանի>> Գուջարաթիի ամսաթերթը: Հետագայում <<Նավաջիվանը>> ևս տպագրվեց հնդկերենով: Նաև նա գրեթե ամեն օր տարբեր անհատների և թերթերի նամակներ էր գրում:
Գանդին նաև մի շարք գրքեր է գրել, այդ թվում և իր ինքնակենսագրականը՝ <<Ճշմարտության հետ իմ փորձառության պատմությունը>>, որի ամբողջ առաջին հրատարակությունը նա գնեց վստահ լինելու համար, որ այն վերատպվել է: Նրա մյուս ինքնակենսագրականները ներառում են <<Սատյագրահան Հարավային Աֆրիկայում>>, որը այդտեղի իր պայքարի մասին է, <<Հնդկական սվարաջ կամ հնդկական օրենք>> քաղաքական գրքույքը և Ջոն Ռասկինի <<Այս վախճանի միջով>> գրքի գուջարաթիով վերապատմումը: Այս վերջին ակնարկը կարելի է համարել տնտեսության նրա ծրագիրը: Նա շատ էր գրում բուսակերության, սննդակարգի և առողջության, կրոնի, սոցիալական ռեֆորմների և այլնի մասին: Գանդին հիմնականում գուջարաթի լեզվով էր գրում, չնայած նաև ստուգում էր իր գրքերի հնդկերեն և անգլերեն թարգմանությունները:
1960-ականներին Հնդկաստանի կառավարության կողմից տպագրվեցին Գանդիի ամբողջական աշխատանքնեևը <<Մահաթմա Գանդիի աշխատանքների հավաքածուն>> անվան տակ: Գրվածքները բաղկացած էին մոտ 50,000 էջերից և տպագրվեցին մոտ 100հատորով: 2000թ.-ի նոր հրատարակությունը վիճաբանության տեղիք տվեց, քանի որ այն պարունակում էր մեծ թվով սխալներ և բացթողումներ: Հնդկական կառավարությունը հետագայում այդ հրատարակությունը շրջանառությունից դուրս հանեց:
Ժառանգությունը և պատկերումները ժողովրդականություն վայելող մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Մահաթմա բառը վերցված է սանսկրիտերեն մահա (մեծ) և աթմա (հոգի) բառերից: Ասում են, որ Ռաբինդրանաթ Թագորն է այդ կոչումը շնորհել Գանդիին: Իր ինքնակենսագրականում, սակայն, Գանդին նշում է, որ երբեք չի արժևորել այդ կոչումը և հաճախ տանջվել է դրանից:
- Բազում փողոցներ, ճանապարհներ և տեղանքներ են անվանվել ի պատիվ Գանդիի: Սրանք ներառում են Մ՚. Գ. Ռոուդը (մի շարք հնդկական քաղաքների, այդ թվում Մումբայի և Բանգալոլի գլխավոր փողոցները), Գանդի Մարկեթը (Սիոնի մոտ, Մումբայ) և Գանդինագարը (Գանդիի ծննդավայր Գուջարաթի նահանգի կենտրոնը):
Հետնորդները և միջազգային ազդեցությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.jpg)
Գանդին ազդեցություն է ունեցել կարևոր առաջնորդների և քաղաքական շարժումների վրա: ԱՄՆ-ի քաղաքացիական իրավունքների շարժման առաջնորդ-ները, այդ թվում Մարտին Լյութեր Քինգը ասել է. <<Քրիստոսը մեզ նպատակներ է տվել, իսկ Մահաթմա Գանդին դրանց հասնելու մարտավարությունը>>: Քինգը երբեմն Գանդիին անվանում էր <<փոքր, թուխ սուրբ>>: Ռասայական խտրականության դեմ պայքարող ակտիվիստ և ՀԱՀ-ի նախկին նախագահ Նելսոն Մանդելային ոգեշնչել էր Գանդին: Նրանով են ոգեշնչվել նաև Խան Աբդուլ Գհաֆար Խանը, Սթիվ Բիկոն և Սունգ Սան Սուս Կյին:
Վաղ հասակում ՀԱՀ-ի նախկին նախագահ Նելսոն Մանդելան Գանդիի ոչ-բռնի դիմադրության փիլիսոփայության հետևորդ էր: Բհանան և Վահեդը այս իրադարձությունների մասին մեկնաբանել են այսպես <<Գանդին ոգեշնչել է ՀԱՀ-ի հաջորդող սերունդների ակտիվիստներին, ովքեր փորձում էին վերջ դնելլ սպիտակամորթների տիրապետությանը: Այս ժառանգությունը նրան կապում է Նելսոն Մանդելայի հետ… այն իմաստով, որ Մանդելան ավարտին է հասցրել այն, ինչը սկսել էր Գանդին>>:
Գանդիի կյանքն ու ուսմունքը ոգեշնչել է շատերին, ովքեր նրան համարում են իրենց մենթորը, ոմանք էլ իրենց կյանքը նվիրել են Գանդիի գաղափարները տարածելուն: Եվրոպայում Ռոմեն Ռոլանը առաջինն էր, որ քննարկում էր Գանդիին իր 1924թ.-ի <<Մահաթմա Գանդի>> գրքում: Գանդիի մասին գրել է նաև բրազիլացի անարխիստ և ֆեմինիստ Մարիա Լաքերդա դը Մոուրան պացիֆիզմի վերաբերյալ իր աշխատությունում: 1931թ.-ին հայտնի եվրոպացի ֆիզիկոս Ալբերտ Էյնշտեյնը նամակներ էր փոխանակում Գանդիի հետ և իր նամակներից մեկում նրա մասին գրելիս նրան անվանել էր <<գալիք սերունդների համար կերպար, ում պետք է փորձել նմանվել և ոգեշնչվել նրանով>>: Էյնշտեյնը Գանդիի մասին ասել է.
<<Մահաթմա Գանդիի ձեռքբերումները եզակի են քաղաքական պատմության մեջ: Նա կեղեքվող երկրի ազատության կռվի համար լիովին նոր և մարդկային միջոց է մշակել և այն կիրառել է մեծագույն նվիրվածությամբ և ներդրել է իր ողջ էներգիան: Բանական, մտածող մարդու վրա բարոյական ազդեցությունը հավանաբար ավելի տևական կլինի քան թվում է մեր դաժան ժամանակներում: Քանի որ հարատևող է միայն այն պետական գործչի աշխատանքը, ով արթնացնում է իր ժողովրդին և ուժեղացնում նրանց բարոյական ուժը իր օրինակով և ուսուցչողական աշխատանքներով: Մենք պետք է ուրախ և երախտապարտ լինենք, որ ճակատագիրը մեզ նվիրել է այսպիսի լուսավորված մեկին, ով օրինակ կլինի գալիք սերունդներին: Գալիք սերունդները դժվարությամբ կհավատան, որ գոյություն է ունեցել այդպիսի մի մարդ>>:
Mahatma Gandhi's life achievement stands unique in political history. He has invented a completely new and humane means for the liberation war of an oppressed country, and practised it with greatest energy and devotion. The moral influence he had on the consciously thinking human being of the entire civilised world will probably be much more lasting than it seems in our time with its overestimation of brutal violent forces. Because lasting will only be the work of such statesmen who wake up and strengthen the moral power of their people through their example and educational works. We may all be happy and grateful that destiny gifted us with such an enlightened contemporary, a role model for the generations to come.
Generations to come will scarce believe that such a one as this walked the earth in flesh and blood.
Լանզա դել Վաստոն 1936թ.-ին գնաց Հնդկաստան նպատակ ունենալով ապրել Գանդիի հետ: Հետագայում նա վերադարձավ Եվրոպա տարածելու Գանդիի փիլիսոփայությունը և 1948թ.-ին հիմնեց <<Տապանի համայնքը>>: Մադելին Սլեյդը (հայտնի որպես Միրաբեն) բրիտանացի ադմիրալի աղջիկ էր, ով երկար տարիներ Հնդկաստանում էր և նվիրված էր Գանդիին:
Բրիտանացի երաժիշտ Ջոն Լենոնը ոչ-բռնության մասին իր հայացքները քննարկելուց վկայակոչեց Գանդիին: 2007թ.-ին Կաննի միջազգային փառատոնին ԱՄՆ-ի նախկին փոխնախագահ և շրջակա միջավայրի պաշտպան Ալ Գորեն խոսեց իր վրա Գանդիի թողած ազդեցության մասին:
2010թ.-ին ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման Հնդկաստանի պառլամենտին ուղղված ճառում ասաց հետևյալը.
<<Կարծում եմ՝ եթե չլինեին Գանդին և նրա ուղերձը, որը կիսում էր նա Ամերիկայի և աշխարհի հետ, ապա ես այսօր այստեղ կանգնած չէի լինի որպես ԱՄՆ նախագահ>>:
I am mindful that I might not be standing before you today, as President of the United States, had it not been for Gandhi and the message he shared with America and the world.[10]
2009թ.-ի սեպտեմբերին Օբաման ասաց, որ իր ամենամեծ ոգեշնչումը եղել է Գանդիից: Սա նա ասաց ի պատասխան այս հարցի՝ Ո՞վ է այն մարդը, մահացած լինի թե ողջ, ու՞մ հետ կցանկանայիք ընթրել: Նա շարունակեց. <<Նա մեկն է, ումից ես մեծ ոգեշնչում եմ ստանում: Նա իր ոչ-բռնության ուղերձով ոգեշնչել է դոկտոր Քինգին: Նա շատ բան արեց իր կյանքում և փոխեց աշխարհը իր էթիկայի ուժով>>:
<<Թայմ Մեգըզինը>> 14-րդ Դալայ Լամային, Լեխ Վալեսային, Մարթին Լյութեր Քինգին, Սեզար Չավեսին, Սունգ Սան Սու Կյիին, Բենիգևո Աքուինոյին, Դեսմոնդ Տուտուին և Նելսոն Մանդելային անվանեց Գանդիի երեխաներ և նրա ոչ-բռնության հոգևոր ժառանգներ: Գանդիի անունով է անվանվել Տեխաս նահանգի Մահաթմա Գանդի Դիսթրիքթը:
2018թ.-ի դեկտեմբերի 15-ին խնդրագրերի հիման վրա Գանայի համալսարանից հեռացվեց Գանդիի արձանը, քանի որ այն, ըստ խնդրագրերը ստորագրողների դիտվում է որպես <<հարգանք ռասիստին>>:
Միջազգային օրեր, որոնք փառաբանում են Գանդիին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2007թ.-ին ՄԱԿ-ի Ասամբլեան Գանդիի ծննդյան օրը՝ հոկտեմբերի 2-ը հռչակեց որպես <<Ոչ-բռնության միջազգային օր>>: Հունվարի 30-ը շատ երկրների դպրոցներում նշվում է որպես Ոչ-բռնության և խաղաղության օր: Իսկ այլ երկրներում այն նշվում է մարտի 30-ին: Այդ օրը առաջին անգամ առաջարկել է նշել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն 1948թ.-ին:
Պարգևները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
<<Թայմ Մեգըզինը>> 1930թ.ին Գանդիին անվանեց <<Տարվա մարդ>>: 1937թ.-ին Նագպուրի համալսարանը Գանդիին շնորհեց իրավագիտության դոկտորի կոչում: 199թ.-ի վերջում << դարի մարդ >> ճանաչվեց Ալբերտ Էյնշտեյնը, իսկ Գանդին մրցման մեջ երկրորդ տեղը գրավեց: Հնդկաստանի կառավարությունը ամեն տարի Գանդիի խաղաղության մրցանակով պարգևատրում էր ճանաչված հասարակական աշխատողների, համաշխարհային առաջնորդների և քաղաքացիների: Այդ մրցանակից է ստացել Նելսոն Մանդելան, ով ՀԱՀ-ում պայքարում էր ռասայական խտրականությունը վերացնելու համար: <<Թայմ Մեգըզինը>> 2011թ.-ին բոլոր ժամանակների քաղաքական դեմքերի մեջ նշեց Գանդիին:
Չնայած 1937-1947թթ.-ի ընթացքում Գանդին 5 ամգամ առաջադրվել էր Նոբելյան խաղաղության մրցանակի համար, այդպես էլ չստացավ այն: Տասնամյակներ անց Նոբելյան կոմիտեն հայտարարեց իր ափսոսանքը այդ բացթողման համար: Գանդին մրցանակի համար առաջադրվել էր 1948թ.-ն, բայց սպանվեց մինչ թեկնածուներ առաջադրելու ավարտը: Այդ տարի կոմիտեն որոշեց ոչ մեկին չշնորհել խաղաղության մրցանակ նշելով, որ <<չկա ոչ մի ողջ հարմար թեկնածու>>: Քննարկվել է նաև Գանդիին հետմահու մրցանակը շնորհելը: 2006թ.-ին Նոբելյան կոմիտեի քարտուղար Գեիր Լանդեսթադը ասաց. <<մեր 106-ամյա պատմության մեծագույն բացթողումը, անկասկած, այն է, որ Մ. Գանդիին երբեք չի շնորհվել Նոբելյան խաղաղության մրցանակ: Գանդին կարող է մնալ առանց Նոբելյան մրցանակի, բայց հարց է, թե արդյոք Նոբելյան կոմիտեն կարող է լինել առանց Գանդիի>>: Երբ 1989թ.-ին մրցանակը ստացավ 14-րդ Դալայ Լաման, կոմիտեի նախագահն ասաց, որ սա <<որոշ չափով հարգանքի տուրք էր ի հիշատակ Մ. Գանդիի>>:
Ազգի հայրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնդիկները Գանդիին բնութագրում էին որպես <<ազգի հայր>>: Այս կոչումը առաջին անգամ տրվել է 1944թ.-ի հուլիսի 6-ին Սինգապուրի ռադիոյով, որտեղ Սուբհաշ Չանդրա Բոսեն Գանդիին դիմեց որպես <<ազգի հայր>>: 1947թ.-ի ապրիլի 28-ին Սարոջինի Նաիդուն կոնֆերանսի ժամանակ նույնպես Գանդիին անվանեց <<ազգի հայր>>:
Ֆիլմը, թատրոնը և գրականությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1968թ.-ին Վիթհալբհայ Ջավերիի կողմից ստեղծված 5ժամ 9րոպե տևողությամբ <<Մահաթմա. Գանդիի կյանքը (1869-1948թթ)>>ինքնակենսագրական փաստագրա-կան ֆիլմը ներկայացնում է այդ ժամանակների պատմությունը՝ մեջբերումներ անելով Գանդիի խոսքերից ու օգտագործելով սև և սպիտակ արխիվային լուսանկարներ և տեսանյութեր: Բեն Քինգսլին մարմնավորեց Գանդիին Ռիչարդ Ռիչարդ Աթենբորոուի 1982թ.-ի <<Գանդի>> ֆիլմում, որը լավագույն կինոնկարի համար ստացավ <<Էքըդեմի մրցանակ>>: 1996թ.-ի <<Մահաթմայի ստեղծումը>> ներկայացնում էր Գանդիի՝ ՀԱՀ-ում մնացած ժամանակաշրջանը և իր փոխակերպումը անփորձ իրավաբանից դեպի ճանաչված քաղաքական առաջնորդ: 2006թ.-ի Բոլիվուդի կատակերգական ժանրի ֆիլմերից մեկում Գանդին գլխավոր հերոսն էր: Ջահնու Բարուան էլ ստեղծել է <<Ես չեմ սպանել Գանդիին>> ֆիլմը:
Ամերիկացի կոմպոզիտոր Ֆիլիպ Գլասը 1979թ.-ին գրում է <<Սատյագրահա>> օպերան, որը հիմնված է Գանդիի կյանքի հիման վրա: Օպերայի լիբրետոն վերցված է Բհագավադ Գիտայից և երգվում է սանսկրիտով:
Ֆիլմերի և ներկայացումների միջոցով ցուցադրվել են նաև հակագանդիական թեմաներ: Մարաթհի <<Գանդի Վիրուդհ Գանդի>> ներկայացումը ուսումնասիրում է Գանդիի և իր որդու՝ Հարիլալի միջև հարաբերությունները: 2007թ.-ի <<Գանդի, իմ հայրը>> ֆիլմը նույն թեմայով էր: 1989թ.-ի Մարաթհիի պիեսը և 1997թ.-ի <<Գանդի Ամբեդկար>> պիեսը քննադատում էին Գանդիին և նրա սկզբունքները:
Մի շարք ինքնակենսագրականներ փորձել են նկարագրել Գանդիի կյանքը: Նրանց մեջ են մտնում Թենդուլկատը իր <<Մահաթմա. Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդիի կյանքը>> 8հատորով, Չահաման Նահալը իր <<Գանդի>> կվարտետով, Փյարելալը և Սուլիլա Նայարը իրենց <<Մահաթմա Գանդի>> 8 հատորանոց գրքերով: Ջոզեֆ Լելիվելդի 2010թ.-ի <<Մեծ ոգի. Մահաթմա Գանդին և իր պայքարը Հնդկաստանի համար>> ինքնակենսագրականը պարունակում էր հակասական տվյալներ ՝ ենթադրություններ անելով Գանդիի սեռական կյանքի մասին: Սակայն նա նշեց, որ մամուլը աղավաղում է գրքի ուղերձը: 2014թ.-ի <<Բարի վերադարձ Գանդի>> ֆիլմը այն մասին է, թե Գանդին իրեն ինչպես կդրսևորեր, եթե լիներ նորօրյա Հնդկաստանում:
Քոլ Փորթերը իր <<Դու լավագույնն ես>> երգի բառերում օգտագործում է Մահաթմա Գանդիի անունը:
Ներկայիս ազդեցությունը Հնդկաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնդկաստանը իր արագ տնտեսական արդիականացմամբ և բնակչության քաղաքներում կենտրոնացումով մերժել է Գանդիի էկոնոմիկան: Սակայն այն ընդունել է Գանդիի քաղաքականությունը և շարունակում է հարգել նրա հիշատակը: Լրագրող Ջիմ Յարդլին նշում է, որ <<ժամանակակից Հնդկաստանը գանդիական պետություն չէ, եթե, իհարկե, երբևէ եղել է այդպիսին: Նրա տնտեսական ծրագիրը մոռացվեց որպես գյուղական ռոմանտիզմ: Նրա ասկետիզմի և ոչ-բռնության կոչերը հակասում են երկրի տնտեսական և ռազմական նպատակներին>>: Գանդիին սակայն հաշվի են առել Հնդկաստանի քաղաքական ինքնության և դեմոկրատիայի հաստատման գործում:
Գանդիի ծննդյան օրը՝ հոկտեմբերի 2-ը Հնդկաստանում ազգային տոն է որպես Գանդի Ջայանթի: Հնդկաստանի Ռեզերվային բանկի կողմից թողարկվող բոլոր թղթադրամների վրա, բացի 1 ռուպի թղթադրամից, պատկերված է Գանդին: Գանդիի մահվան օրը՝ հունվարի 30-ը Հնդկաստանում նշվում է որպես <<Նահատակի օր>>:
Գանդիին նվիշված 3 տաճար կա Հնդկաստանում: Առաջինը Սամբալփուրում է, երկրորդը Նիդագհաթա գյուղում, իսկ երրորդը՝ Չիտյալում; Կանյակումարում գտնվող Գանդիի հուշարձանը նման է հինդուիստական տաճարի: Մադուրայի <<Ամառային պալատում>> է այժմ գտնվում Գանդիի թանգարանը:
Ժառանգները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիի թոռներն ու նրանց երեխաները ապրում են Հնդկաստանում և այլ երկրներում: Թոռը՝ Ռաջմոհան Գանդին Իլինոյսի համալսարանի դասախոս է և Գանդիի ինքնակենսագրականի հեղինակներից է, իսկ մյուս թոռը՝ Թարուն Գանդին մի շարք հեղինակավոր գրքեր է գրել իր պապի մասին: Մյուս թոռը՝ Կանու Ռամդաս Գանդին (Գանդիի երրորդ որդու՝ Ռամդասի զավակը) ապրում է Դելիում գտնվող մի հին տան մեջ, չնայած ավելի վաղ դասախոսում էր ԱՄՆ-ում:
See also[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- List of peace activists
- List of civil rights leaders
- Seven Social Sins (AKA Seven Blunders of the World)
- Gandhi cap
- Gandhi Teerth – Gandhi International Research Institute and Museum for Gandhian study, research on Mahatma Gandhi and dialogue.
- Trikaranasuddhi
- Gandhi (bookstore)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Herman (2008), pp. 136–137.
- ↑ Herman (2008), pp. 280–281, 154–157
- ↑ For Kallenbach and the naming of Tolstoy Farm, see Vashi, Ashish (31 March 2011) "For Gandhi, Kallenbach was a Friend and Guide", The Times of India. Retrieved 1 January 2019. For Johannesburg, see "Gandhi – A Medium for Truth" (link to article in Philosophy Now magazine) Արխիվացված 24 Մարտ 2014 Wayback Machine. Retrieved March 2014.
- ↑ Corder, Catherine; Plaut, Martin (2014). «Gandhi's Decisive South African 1913 Campaign: A Personal Perspective from the Letters of Betty Molteno». South African Historical Journal. 66 (1): 22–54. doi:10.1080/02582473.2013.862565.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Prashad Ganesh (September 1966)։ «Whiggism in India»։ Political Science Quarterly 81 (3): 412–31։ JSTOR 2147642։ doi:10.2307/2147642
- ↑ Markovits, Claude (2004). A History of Modern India, 1480–1950. Anthem Press. էջեր 367–86. ISBN 978-1-84331-004-4.
- ↑ Hardiman, David (April 2001). «Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)». Journal of the Royal Asiatic Society. 11 (1): 99–101. doi:10.1017/S1356186301450152. JSTOR 25188108.
- ↑ Jain, 1996, pp. 45–47.
- ↑ Kamath, M. V. (2007), Gandhi, a spiritual journey, Indus Source, 81-88569-11-9, p. 195.
- ↑ «Remarks by the President to the Joint Session of the Indian Parliament in New Delhi, India». The White House. 8 November 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 13 January 2012-ին. Վերցված է 24 January 2012-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)
Քաղվածելու սխալ՝ «BhanaVahed2005» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Brown1974» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Coward2003» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «gs» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «GWPM» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «GreatSoulReview» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Guardian-2008-ashes» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «ie48pg5» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «ie48» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Khan2011» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Kumar2006» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Lapping1989» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Mbeki2006» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Mohanty2011» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Murali1985» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Norvell1997» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Parekh2001» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Sarkar2006» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Sarma1994» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Sorokin2002» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Tendulkar1951» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
Քաղվածելու սխալ՝ «Whiggism» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:
<references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:Bibliography[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Books[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Barr, F. Mary (1956). Bapu: Conversations and Correspondence with Mahatma Gandhi (2nd ed.). Bombay, India: International Book House. OCLC 8372568. (see book article)
- Bondurant, Joan Valérie (1971). Conquest of Violence: the Gandhian philosophy of conflict. University of California Press.
- Brown, Judith M. "Gandhi, Mohandas Karamchand [Mahatma Gandhi] (1869–1948)", Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004; online edn, January 2011. Retrieved 25 February 2012 (subscription required)
- Brown, Judith M., and Anthony Parel, eds. The Cambridge Companion to Gandhi (2012); 14 essays by scholars excerpt and text search
- Brown, Judith Margaret (1991). Gandhi: Prisoner of Hope. Yale University Press. ISBN 978-0-300-05125-4.
- Chadha, Yogesh (1997). Gandhi: a life. John Wiley. ISBN 978-0-471-24378-6.
- Easwaran, Eknath (2011). Gandhi the Man: How One Man Changed Himself to Change the World. Nilgiri Press. ISBN 978-1-58638-055-7.
- Hook, Sue Vander (1 September 2010). Mahatma Gandhi: Proponent of Peace. ABDO. ISBN 978-1-61758-813-6.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Gandhi, Rajmohan (1990), Patel, A Life, Navajivan Pub. House
- Gandhi, Rajmohan (2006). Gandhi: The Man, His People, and the Empire. University of California Press. ISBN 978-0-520-25570-8.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Gangrade, K.D. (2004). «Role of Shanti Sainiks in the Global Race for Armaments». Moral Lessons From Gandhi's Autobiography And Other Essays. Concept Publishing Company. ISBN 978-81-8069-084-6.
- Guha, Ramachandra (2013). Gandhi Before India. Vintage Books. ISBN 978-0-385-53230-3.
- Hardiman, David (2003). Gandhi in His Time and Ours: the global legacy of his ideas. C. Hurst & Co. ISBN 978-1-85065-711-8.
- Hatt, Christine (2002). Mahatma Gandhi. Evans Brothers. ISBN 978-0-237-52308-4.
- Herman, Arthur (2008). Gandhi and Churchill: the epic rivalry that destroyed an empire and forged our age. Random House Digital, Inc. ISBN 978-0-553-80463-8.
- Jai, Janak Raj (1996). Commissions and Omissions by Indian Prime Ministers: 1947–1980. Regency Publications. ISBN 978-81-86030-23-3.
- Johnson, Richard L. (2006). Gandhi's Experiments with Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1143-7.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Jones, Constance; Ryan, James D. (2007). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. էջ 160. ISBN 978-0-8160-5458-9.
{{cite book}}: Unknown parameter|lastauthoramp=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Majmudar, Uma (2005). Gandhi's Pilgrimage of Faith: from darkness to light. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-6405-2.
- Miller, Jake C. (2002). Prophets of a just society. Nova Publishers. ISBN 978-1-59033-068-5.
- Pāṇḍeya, Viśva Mohana (2003). Historiography of India's Partition: an analysis of imperialist writings. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0314-6.
- Pilisuk, Marc; Nagler, Michael N. (2011). Peace Movements Worldwide: Players and practices in resistance to war. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-36482-2.
- Rühe, Peter (5 October 2004). Gandhi. Phaidon. ISBN 978-0-7148-4459-6.
- Schouten, Jan Peter (2008). Jesus as Guru: the image of Christ among Hindus and Christians in India. Rodopi. ISBN 978-90-420-2443-4.
- Sharp, Gene (1979). Gandhi as a Political Strategist: with essays on ethics and politics. P. Sargent Publishers. ISBN 978-0-87558-090-6.
- Shashi, S. S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh. Anmol Publications. ISBN 978-81-7041-859-7.
- Sofri, Gianni (1999). Gandhi and India: a century in focus. Windrush Press. ISBN 978-1-900624-12-1.
- Thacker, Dhirubhai (2006). «"Gandhi, Mohandas Karamchand" (entry)». In Amaresh Datta (ed.). The Encyclopaedia of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti). Sahitya Akademi. էջ 1345. ISBN 978-81-260-1194-0.
- Todd, Anne M (2004). Mohandas Gandhi. Infobase Publishing. ISBN 978-0-7910-7864-8.; short biography for children
- Wolpert, Stanley (2002). Gandhi's Passion: the life and legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-972872-5.
Primary sources[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Abel M (2005). Glimpses of Indian National Movement. ICFAI Books. ISBN 978-81-7881-420-9.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Andrews, C. F. (2008) [1930]. «VII – The Teaching of Ahimsa». Mahatma Gandhi's Ideas Including Selections from His Writings. Pierides Press. ISBN 978-1-4437-3309-0.
- Dalton, Dennis, ed. (1996). Mahatma Gandhi: Selected Political Writings. Hackett Publishing. ISBN 978-0-87220-330-3.
- Duncan, Ronald, ed. (2011). Selected Writings of Mahatma Gandhi. Literary Licensing, LLC. ISBN 978-1-258-00907-6.
- Gandhi, M. K.; Fischer, Louis (2002). Louis Fischer (ed.). The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work and Ideas. Vintage Books. ISBN 978-1-4000-3050-7.
- Gandhi, Mohandas Karamchand (1928). Satyagraha in South Africa (Gujarati) (1 ed.). Ahmedabad: Navajivan Publishing House. «Translated by Valji G. Desai»
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) Free online access at Wikilivres.ca (1/e). Pdfs from Gandhiserve (3/e) & Yann Forget (hosted by Arvind Gupta) (1/e). - Gandhi, Mohandas Karamchand (1994). The Collected Works of Mahatma Gandhi. Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India. ISBN 978-81-230-0239-2. (100 volumes). Free online access from Gandhiserve.
- Gandhi, Mohandas Karamchand (1928). «Drain Inspector's Report». The United States of India. 5 (6, 7, 8): 3–4.
- Gandhi, Mohandas Karamchand (1990), Desai, Mahadev H. (ed.), Autobiography: The Story of My Experiments With Truth, Mineola, N.Y.: Dover, ISBN 0-486-24593-4
- Gandhi, Rajmohan (2007). Mohandas: True Story of a Man, His People. Penguin Books Limited. ISBN 978-81-8475-317-2.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Guha, Ramachandra (2013). Gandhi Before India. Penguin Books Limited. ISBN 978-93-5118-322-8.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Jack, Homer A., ed. (1994). The Gandhi Reader: A Source Book of His Life and Writings. Grove Press. ISBN 978-0-8021-3161-4.
- Johnson, Richard L.; Gandhi, M. K. (2006). Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1143-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|lastauthoramp=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Todd, Anne M. (2009). Mohandas Gandhi. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0662-5.
{{cite book}}: Invalid|ref=harv(օգնություն) - Parel, Anthony J., ed. (2009). Gandhi: "Hind Swaraj" and Other Writings Centenary Edition. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-14602-9.
External links[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Տիգրան Գասպարյան 13/Ավազարկղ-ը Բրիտանիկա հանրագիտարանում
- Տիգրան Գասպարյան 13/Ավազարկղ հոդվածը Curlie-ում (ըստ DMOZ-ի)
- Gandhi's correspondence with the Indian government 1942–1944
- About Mahatma Gandhi
- Gandhi Ashram at Sabarmati
- Mani Bhavan Gandhi Sangrahalaya Gandhi Museum & Library
- Mahatma Gandhiի գործերը Գուտենբերգ նախագծում