Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich
Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich (łac. Catalogus archiepiscoporum gnesnensium) – dzieło Jana Długosza zawierające życiorysy biskupów gnieźnieńskich. Skompletowane zostało przed 1476 rokiem[1]. Prócz katalogu biskupów gnieźnieńskich, Długosz napisał także katalog biskupów wrocławskich, włocławskich, poznańskich, płockich oraz krakowskich[1][2].
_(cropped).jpg) Miniatura całostronicowa ze św. Stanisławem | |
| Oznaczenie |
Rps BOZ 5 |
|---|---|
| Autor | |
| Autor iluminacji | |
| Miejsce powstania | |
| Język | |
| Rozmiary |
32×24 cm |
| Liczba kart |
145 |
| Miejsce przechowywania | |
Historia edytuj
Katalog powstał na podstawie danych zebranych przez Długosza podczas prac nad jego Rocznikami, a prawdopodobnie także na podstawie fragmentów wcześniejszych katalogów, niezachowanych do współczesności[1]. Jednym z jego współpracowników, a być może także współautorem części biogramów, był Sędziwoj z Czechla[3][4]. Oryginalny autograf dzieła Długosza, napisanego w latach 1460–1472, nie zachował się[5]. Przetrwała natomiast kopia, niemal współczesna autografowi[5].
Kilkadziesiąt lat po śmierci autora biskup krakowski Piotr Tomicki zlecił Stanisławowi Samostrzelnikowi wykonanie iluminacji pierwszych dwóch katalogów, obejmujących biskupów diecezji gnieźnieńskiej i krakowskiej[6]. W latach 1530–1535 w warsztacie Samostrzelnika powstała edycja katalogu opatrzona kilkudziesięcioma miniaturami przedstawiającymi opisanych w dziele biskupów, sceny z Nowego Testamentu oraz patronów niektórych spośród opisanych dygnitarzy[6]. Z powodu śmierci Tomickiego w 1535 część miniatur nie została ukończona, zaś kodeks przeszedł na własność jego siostrzeńca, prymasa Andrzeja Krzyckiego[5]. Kolejny właściciel, kanclerz Jan Zamoyski, przekazał rękopis do biblioteki Akademii Zamojskiej[5]. Na początku XIX w. został wraz z jej zbiorami włączony do Biblioteki Ordynacji Zamojskiej[5].
Obecnie iluminowana edycja Katalogu znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie[6]. Rękopis został zdigitalizowany i jest dostępny w bazie Polona[7].
Jako Katalog biskupów gnieźnieńskich jest określany także oparty na pracy Długosza tzw. katalog II, doprowadzony przez anonimowego autora do roku 1531[1].
Opis edytuj
Kodeks o wymiarach 32×24 cm składa się ze 145 kart (290 stron)[7][5]. Strony 1–124 zajmuje Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium, zaś strony 125–285 – Vitae episcoporum Cracoviensium[7]. Na stronach 286–289 znajdują się notatki[7]. Strony 2–3 i 290 są niezapisane[7].
Na zdobienia składa się:
- 1 miniatura całostronnicowa, ukazująca św. Stanisława[7][6]
- 45 miniatur prawie cało- lub półstronicowych obwiedzionych wraz z tekstem bordiurą ornamentalną i floraturą[7]
- 26 miniatur niezrealizowanych, mających postać pustych bordiur[7][6]
- inicjały ornamentalne[7]
Biskupi na miniaturach przedstawieni są w szatach pontyfikalnych[5]. Ukazywani są często we wnętrzach komnat otwierających się na krajobraz[5]. Zazwyczaj zasiadają na tronach lub kamiennych ławach, rzadziej przy pulpitach[5]. Na niektórych miniaturach za plecami dostojników zawieszona jest ozdobna tkanina[6]. Podobizny biskupów nie mają charakteru schematycznych wizerunków, lecz stanowią zindywidualizowane portrety, mimo że są portretami imaginacyjnymi[6]. Szczególnie okazała jest miniatura na karcie 2, przedstawiająca św. Stanisława otoczonego grupką dostojników, którego adoruje król Zygmunt Stary i biskup Piotr Tomicki[5][6].
Kompozycje uzupełnione są herbami rodowymi dostojników, a czasami także wizerunkami świętych patronów[5]. W bordiury niektórych stron wplecione są medaliony z wizerunkami dawnych władców Polski, jak Bolesław Chrobry, Bolesław Śmiały, Władysław Wygnaniec, Władysław Jagiełło[5].
Biografie najwcześniejszych biskupów działających w XI i XII wieku w większości są ubarwione fikcyjnymi historiami[2], przez co dla współczesnych historyków mają znikomą wartość[1], zakłada się jednak, że imiona biskupów Długosz podał poprawnie[2]. Mimo zawartych w dziele błędów[1], jest ono ważnym dokumentem dotyczącym wczesnej historii Polski i stanowi podstawę wielu późniejszych katalogów biskupów, m.in. wydanego w 1881 opracowania krytycznego autorstwa Jana Korytkowskiego[8].
-
Strona tytułowa -
Łodzia – herb Tomickiego -
Miniatura z pokłonem Trzech Króli -
Nieukończona miniatura mająca przedstawiać Zbigniewa Oleśnickiego -
Notatki na końcowych stronach
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f Dąbrowski 1964 ↓.
- ↑ a b c Potkowski 1987 ↓.
- ↑ Gawlas 1983 ↓.
- ↑ Szymański 1976 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Nad złoto droższe 2003 ↓, rozdz. Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich.
- ↑ a b c d e f g h Wyszyńska 2016 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i Długosz, Jan (1415-1480): [Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium] [online], Polona [dostęp 2021-02-16].
- ↑ Korytkowski 1881 ↓.
Bibliografia edytuj
- Jan Dąbrowski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1964, s. 111–112, 213.
- Sławomir Gawlas, Świadomość narodowa Jana Długosza, Aleksander Gieysztor i inni red., „Studia Źródłoznawcze”, XXVII, Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 3-67, ISBN 83-01-04296-6, ISSN 0081-7147 [dostęp 2017-12-27].
- Jan Korytkowski, Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich krytycznie zestawiony przez X. J. Korytkowskiego, Kanonika Metropol. Gnieźnieńskiego, „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Tom XI, Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, 1881 [dostęp 2016-05-07].
- Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej (wersja elektroniczna). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2003. ISBN 83-7009-433-3. [dostęp 2020-11-05].
- Edward Potkowski, Fikcja i historia u Długosza, „Przegląd Humanistyczny”, 12, 267, Tom 31, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1987, s. 47–63, ISSN 0033-2194.
- Józef Szymański, Sędziwój z Czechla autorem katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich, „Ars Historica”, 1976, s. 503–512.
- Anna Wyszyńska, Szaleństwo katalogowania duchownych, „Przegląd Cyfrowej Biblioteki Narodowej”, 25 lutego 2016 [dostęp 2016-05-09].
Linki zewnętrzne edytuj
- Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium / Ioannes Dlugosch - wersja cyfrowa rękopisu na Polona.pl
- Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium. W: Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia, Vol. 1. - Cracoviae, 1887.