Celownik (przypadek)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Celownik (łac. dativus) – jeden z przypadków deklinacji, forma używana jako dopełnienie dalsze (Kasia dała Ali prezent) oraz do oznaczania celu pożytku lub szkody (np. dzieci zepsuły mu telewizormu nie dotyczy tu bezpośrednio akcji, a jedynie jej skutków)[1]. Opisuje głównie dawanie, bądź (w języku polskim) zbliżanie się[2][3].

Końcówki[edytuj | edytuj kod]

W języku polskim końcówkami celownika są: w rodzaju męskim -owi : królowi, Andrzejowi i współfunkcyjna końcówka -u: bratu, radiu[4], w rodzaju żeńskim przeważają -i, np. nadziei i -e, np. zmianie[5].

Końcówkę -emu do wyrazu w liczbie pojedynczej dodajemy do przymiotników i rzeczowników oraz liczebników o odmianie przymiotnikowej i zaimków przymiotnych w rodzaju męskim, np. wesoł-emu, sędzi-emu, drugi-emu, któr-emu.

Szczegóły[edytuj | edytuj kod]

Główną funkcją celownika jest oznaczenie dopełnienia dalszego[6]. W zdaniu „daję książkę Ali” wyraz książka jest dopełnieniem bliższym, zaś forma Ali, odpowiadająca na pytanie komu? czemu? jest dopełnieniem dalszym.

Język polski[edytuj | edytuj kod]

Niektóre czasowniki łączące się z celownikiem (forma w celowniku wskazana jest pogrubieniem)[7]:

  • (po)skarżyć się: Poskarżyłem się znajomemu na nieuprzejmego klienta.
  • (u)wierzyć: Uwierzyłem reklamie w skuteczność tego proszku.
  • sprzeda(wa)ć: Sprzedałam swoją firmę dużej korporacji.
  • zwierzyć się / zwierzać się: Zwierzyłem się przyjacielowi ze swoich wątpliwości.
  • Inne przykłady: dać, dawać, mówić, dziękować, oddać, oddawać, obiecać, obiecywać, pomagać, pomóc

Przykłady przyimków, z którymi występuje celownik (forma w celowniku wskazana jest pogrubieniem):

  • ku: Słońce chyliło się ku zachodowi; ku pamięci
  • dzięki: Dzięki niej zrozumiałem, jak potrzebna jest Wikipedia
  • wbrew: Wbrew zdrowemu rozsądkowi
  • przeciw: Jestem przeciw takiemu stawianiu sprawy.
  • na przekór: na przekór krytykom

Inne języki[edytuj | edytuj kod]

W językach niemieckim i greckim spełnia także rolę narzędnika (instrumentalis) na zasadzie tzw. synkretyzmu przypadków[8].

W języku angielskim celownik zlał się z biernikiem, tworząc przypadek zależny (oblique case lub objective case) i różni się od mianownika tylko w odmianie zaimków. Na przykład, zaimek her (oraz analogicznie him i them) stosuje się zarówno w wyrażeniu „daj (komu? czemu?) jej piłkę” – give her a ball, jak i „widzę (kogo? co?) ją” – I see her[9].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Nagórko 2007 ↓, s. 113.
  2. Bańczerowski i in. 1982 ↓, s. 221.
  3. Milewski 1967 ↓, s. 111.
  4. Nagórko 2007 ↓, s. 147.
  5. Nagórko 2007 ↓, s. 148.
  6. Onet.wiem, Celownik. [dostęp 2014-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-02)].
  7. Nagórko 2007 ↓, s. 280–281.
  8. Helbig 2007 ↓, s. 257.
  9. Swan 2015 ↓, s. 402–403.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.
  • Jerzy Bańczerowski, Jerzy Pogonowski, Tadeusz Zgółka: Wstęp do językoznawstwa. Poznań: Wydawnictwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 1982.
  • Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967.
  • Gerhard Helbig: Die Deutsche Grammatik. Ein Handbuch fü den Ausländerunterricht. Berlin: Langenscheidt, 2007. ISBN 3-468-49493-9. (niem.).
  • Michael Swan: Practical English Usage. Oxford: Oxford University Press, 2015. ISBN 978-0-19-442098-3. (ang.).