Ο Γεώργιος Παπανδρέου είπε κάποτε στην Βουλή των Ελλήνων το εξής: "Γεννήθηκα στη φάτνη των αλόγων αλλά έφερα στο μέτωπο την σφραγίδα της δωρεάς του πνεύματος". Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσχυε και για τον αείμνηστο Ξενοφώντα Ζολώτα, μόνο που αυτός δεν γεννήθηκε στη φάτνη των αλόγων αλλά ήταν γόνος εύπορης οικογένειας. Ο πατέρας του είχε το μεγάλο χρυσοχοείο στην οδό Αθηνάς. Οι προλαλήσαντες, έδωσαν μία πλήρη εικόνα της προσωπικότητας και της επιστημονικής ζωής του αείμνηστου καθηγητή. Μένουν μόνο λίγα πράγματα που μπορώ να προσθέσω. Όμως νομίζω ότι εκκρεμεί ένα τελευταίο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί, ιδίως στα πλαίσια μιας ομιλίας όπως η δική μου, που αναφέρεται στον άνθρωπο Ζολώτα και στη δημόσια προσφορά του.

Ποιό ήταν τελικά το κεντρικό χαρακτηριστικό γνώρισμα που καθόρισε τη δημόσια διαδρομή αυτού του σπάνιου και πολυσχιδούς ανθρώπου; Ποιόν ακριβώς Ζολώτα θα καταγράψουμε βαθιά στην συλλογική μας μνήμη στα χρόνια που έρχονται;

Το διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος ; Τον αγαπητό καθηγητή, οικονομολόγο και ακαδημαϊκό; Τον θεωρητικό που έγραψε δεκάδες βιβλία; Ή τον Πρωθυπουργό της Οικουμενικής Κυβέρνησης;

Προσωπικά πιστεύω, ότι θα πρέπει να τον θυμόμαστε για όλα αυτά καθώς και για πολλά άλλα.

Ο καθ.Ζολώτας προσπάθησε ήδη από την νεαρή του ηλικία, να πραγματοποιήσει μια πρωτότυπη σύνθεση, αδιανόητη για την εποχή του, αλλά άκρως επίκαιρη για τον 21ο αιώνα. Ήθελε να συνδυάσει, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη, μια στιβαρή οικονομική διαχείριση, που πολλοί θα την κατέτασσαν στα όρια του μονεταρισμού με τον πολιτικό και κοινωνικό φιλελευθερισμό. Με αυτήν την σύνθεση βοήθησε να μπολιάσει ένα κλειστό κομματικό σύστημα εξουσίας, χωρίς να έχει ο ίδιος μια συγκεκριμένη κομματική τοποθέτηση. Ήταν ο άνθρωπος της μεσότητας και του δημιουργικού κέντρου, σε μια χώρα και μια εποχή που δύσκολα ανέχονταν τέτοιες τοποθετήσεις. Αν αναλογιστούμε ότι κράτησε σταθερή αυτή την πορεία για παραπάνω από 70 χρόνια, εν μέσω δύο Δικτατοριών, ενός παγκοσμίου πολέμου με κατοχή, ενός εμφυλίου πολέμου και σε ταραγμένες εποχές για την Δημοκρατία, μπορούμε να καταλάβουμε το μέγεθος του εγχειρήματος.

Πολλές φορές όταν συζητούσαμε, μου τόνιζε ότι θεωρούσε τον εαυτό του ως "socially minded" και ότι αυτό ήταν κάτι που διαπερνούσε όλες τις δραστηριότητές του.

Ακόμα ένα κρίσιμο στοιχείο της δημόσιας προσφοράς του ήταν ο παραδειγματικός και ευέλικτος πραγματισμός του, στοιχείο που σπάνια συναντάται στον κύκλο των ακαδημαϊκών και των ανθρώπων της διανόησης. Επιτρέψετέ μου εδώ, να σας μιλήσω για την πρώτη επαφή μου με τον καθ. Ζολώτα το 1951.

Το 1951-52 ήταν η εποχή της σταθεροποίησης της Ελληνικής οικονομίας. Με τον αείμνηστο Γεώργιο Καρτάλη, ορισμένοι νέοι εργαζόμασταν στη λεγόμενη "ομάδα κρούσεως" γύρω από τον υπουργό. Προσωπικά, είχα την ευθύνη του τομέα χρηματοδότησης του εμπορίου. Ο αείμνηστος καθ.Ζολώτας, ο οποίος συμμετείχε στις διαβουλεύσεις της Νομισματικής Επιτροπής και ήταν συμπαραστάτης του υπουργού στις προσπάθειες σταθεροποίησης, μου είπε: "Παιδί μου, να πηγαίνεις στην αγορά και να μου λες πόσα μαγαζιά κλείνουνε, διότι εάν δεν αρχίζουν να κλείνουν σημαίνει ότι χρειάζονται μεγαλύτερες περικοπές στις πιστώσεις". Όπως καταλαβαίνετε, σ΄εμένα τον άπειρο των 25 χρόνων, φάνηκε πολύ περίεργο να ακούω ότι αν αρκετά μαγαζιά δεν κλείνουν σημαίνει ότι υπήρχε πρόβλημα νομισματικής σταθερότητας και πληθωρισμού. Αργότερα βέβαια κατάλαβα τί εννοούσε.

Ήταν ένας πραγματιστής με αρχές. Είχε στενές σχέσεις με τον Κων/νο Καραμανλή, τον οποίον θεωρούσε αρχιτέκτονα της μεταπολεμικής Ελλάδας, αλλά εξίσου καλές σχέσεις είχε και με τον Γεώργιο Παπανδρέου. Συνεργάστηκε στενά με τον Παναγή Παπαληγούρα, αργότερα με τον Κων/νο Μητσοτάκη και στη συνέχεια με τον Χαρίλαο Φλωράκη, με τον οποίον και ανέπτυξε μια ουσιαστική επικοινωνία κατά την διάρκεια της Οικουμενικής Κυβέρνησης.

Και τώρα, θα ήθελα να πω δυο λόγια για τον άνθρωπο Ζολώτα. Στον προσωπικό του χώρο, ο καθ.Ζολώτας εφάρμοσε το ίδιο εγχείρημα της μεσότητας αλλά και της δημιουργικής σύνθεσης. Λιτοδίαιτος, αλλά με αίσθηση των απολαύσεων των καλών πραγμάτων της ζωής. Έξυπνος, κομψός εντυπωσιακός, έδινε εξαιρετική σημασία στην εξωτερική του εμφάνιση. Ποιός μπορεί να ξεχάσει το δέσιμο της γραβάτας του και το τσιγάρο στο στόμα, το οποίο, όσοι τον είχατε γνωρίσει, θα θυμάστε ότι το φυσούσε, αλλά δεν το εισέπνεε. Χειμερινός κολυμβητής, πιστός χριστιανός και θαυμάσιος ψάλτης, με προοδευτικές ιδέες για τη ζωή. Αυθεντικός Έλληνας, με σεβασμό στις παραδόσεις, αλλά και πεπεισμένος κοσμοπολίτης. Η σύζυγός και σύντροφος της ζωής του Λόλα, με την ομορφιά, την ευρύτατη καλλιέργεια, την καλοσύνη και το άμεμπτο ντύσιμό της, συμπλήρωνε την προσωπικότητα του καθηγητή, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς.

Κυρίες και Κύριοι

Η εισήγησή μου θα μπορούσε να τελειώσει σε αυτό το σημείο. Αλλά μια και η σημερινή εκδήλωση είναι μια εκδήλωση ενεργού μνήμης, επιτρέψετέ μου να αναφερθώ σε μερικές κοινές εμπειρίες που είχα με τον καθ.Ζολώτα.

Στις αρχές της δεκαετίας του '60, όταν προσλήφθηκα από Αμερικανική τράπεζα, συχνά επισκεπτόμουνα την Αθήνα από την Ρώμη, όπου κατοικούσα. Από τότε αρχίσαμε μία άτυπη συνεργασία, η οποία διήρκησε έως το τέλος της ανάμιξής του στα δημόσια πράγματα, δηλαδή μέχρι και την εποχή της πρωθυπουργίας του στην οικουμενική κυβέρνηση. Όπως ανέφερε και ο κ. Χαλικιάς, ο καθ.Ζολώτας είχε άριστη σχέση με τον αείμνηστο Κων/νο Καραμανλή, ειδικά από το 1955 έως το 1961. Ο Κων/νος Καραμανλής πίστευε σε μια απλή αλλά σωστή οικονομική πολιτική που βασιζόταν (όπως ο ίδιος μου είχε πει) στην άποψη ότι "το κράτος δεν πρέπει να τρώει τις αποταμιεύσεις του κόσμου, αλλά να του τις αφήνει για να επενδύονται". Συνεπώς, δεν πίστευε σε δημοσιονομικά ελλείμματα και προσπαθούσε, κατά το δυνατόν, από τα πενιχρά περισσεύματα του προϋπολογισμού, να χρηματοδοτεί εγγειοβελτιωτικά έργα στην Μακεδονία. Είχε μια εμμονή με την ανάπτυξη της Μακεδονίας.

Οι αντιλήψεις αυτές του Πρωθυπουργού βρήκαν απόλυτα σύμφωνο τον τότε διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος, ο οποίος, με την κατάλληλη νομισματική πολιτική, συνέβαλε στο να ζήσει η Ελλάδα μια χρυσή εποχή, με μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας της και με ελάχιστο πληθωρισμό, όπως ακούσαμε και από τον κ. Χαλικιά.

Την εποχή εκείνη, ο καθ.Ζολώτας προσπαθούσε επίσης να δημιουργήσει τις υποδομές που θα διευκόλυναν τις επενδύσεις και θα μείωναν την εξάρτηση από τις εμπορικές τράπεζες. Πίστευε ότι αυτό θα συνέβαλε σε μια πιο αποτελεσματική αξιοποίηση των κεφαλαίων προς επένδυση και σε μια πιο ρεαλιστική εκτίμηση του ρίσκου.

Με την βοήθεια του αείμνηστου Δημήτριου Γαλάνη, έγινε η σύσταση του Οργανισμού Χρηματοδότησης Οικονομικής Ανάπτυξης (ΟΧΟΑ), ενώ στην συνέχεια προώθησε και τη σύσταση του Οργανισμού Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΟΒΑ). Οι οργανισμοί αυτοί, ως επί το πλείστον, έγιναν για να διευκολύνουν επενδύσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους, διότι ο καθ.Ζολώτας είχε την θεωρία ότι οι επενδύσεις σε μικρές και μεσαίες μονάδες ήταν πιο αποδοτικές γιατην οικονομία, παρά τα μεγάλα έργα. Για τον λόγο αυτόν, διαφώνησε με τον Πρωθυπουργό για τα μεγάλα έργα του ομίλου Ανδρεάδη, ο οποίος, παρακάμπτοντας την Τράπεζα της Ελλάδος, προχωρούσε, έχοντας την στήριξη του Πρωθυπουργού, σε έργα που μοιραία κατέστησαν προβληματικά.

Η εποχή αυτή, σημαδεύεται και απο την επιλογή του Κων/νου Καραμανλή να ενταχθεί η χώρα στην Κοινή Αγορά. Λέγεται ότι το 1958, ο De Gaulle και ο Adenauer πρότειναν στην Ελλάδα να γίνει ένα από τα ιδρυτικά μέλη της ΕΟΚ, αλλά ορισμένοι έπεισαν τον Πρωθυπουργό ότι η είσοδός μας θα ήταν πρόωρη, λόγω του ότι δεν θα μπορούσαμε να αντεπεξέλθουμε στον ανταγωνισμό των άλλων εταίρων. Αντ' αυτού, προσχωρήσαμε στην Ευρωπαϊκή Ζώνη Εμπορικών Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), που αποδείχτηκε ένα κατασκεύασμα της Αγγλίας για να δημιουργήσει προβλήματα στην εξέλιξη της ΕΟΚ. Αν πράγματι έγινε έτσι, ήταν τεράστιο σφάλμα με αρνητικές επιπτώσεις στα χρόνια που ακολούθησαν.

Όταν άρχισαν οι διαπραγματεύσεις, η Τράπεζα της Ελλάδος αποτελούσε ένα είδος επιτελικού γραφείου. Ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου, βοηθούμενος από τον Νίκο Κυριαζίδη και σε συνεργασία με τον Γεώργιο Κοντογιώργη και άλλους, είχε κατά καιρούς διεξαγάγει σκληρές διαπραγματεύσεις, οι οποίες συνεχίστηκαν έως το 1967, όταν η εξουσία καταλήφθηκε από τους στρατιωτικούς.

Με την αποχώρηση του Κων/νου Καραμανλή το 1963 και την ανάληψη της εξουσίας από την Ένωση Κέντρου, οι σχέσεις της Τραπέζης της Ελλάδος και της κυβέρνησης, χαλάρωσαν. Αν και ο καθ.Ζολώτας είχε άριστες προσωπικές σχέσεις με τον αείμνηστο Γεώργιο Παπανδρέου, ο ρόλος της Τραπέζης μειώθηκε, πράγμα που οφείλετο τόσο στην επιθυμία της νέας κυβέρνησης να ακολουθήσει μια πιο χαλαρή οικονομική πολιτική, όσο και στην έλευση νέων ανθρώπων με διαφορετικές απόψεις από εκείνες του οικονομολόγου Ξενοφώντα Ζολώτα ιδίως στη νομισματική πολιτική.

Δεν θα υπεισέλθω στην αξιολόγηση της οικονομικής πολιτικής εκείνης της εποχής, διότι υπήρξαν μεγάλες διαφωνίες αναμειγμένες με πολιτικές επιδιώξεις. Θα τελειώσω την πρώτη αυτή αναφορά μου στη θητεία του καθ.Ζολώτα το έτος 1967, όταν ο τελευταίος παραιτήθηκε, τον Αύγουστο του ιδίου έτους, για λόγους αρχής αφενός και για το ότι η στρατιωτική κυβέρνηση παρέκαμψε τη διοίκηση της Τραπέζης της Ελλάδος σε θέματα που αφορούσαν στην ίδια την Τράπεζα. Μαζί του, παραιτήθηκε και ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου, ενώ διοικητής παρέμεινε ο Δημήτριος Γαλάνης.

Κατά την περίοδο 1967-1974, ο καθ.Ζολώτας ασχολήθηκε με τις μελέτες του και ταξίδευε στο εξωτερικό. Αν και, αναμφισβήτητα, δημοκράτης, δεν αναμίχθηκε ενεργά στην αντίσταση. Προτιμούσε να συναντά διακριτικά, προσωπικότητες στο εξωτερικό, με σκοπό να επηρρεάσει την επάνοδο της δημοκρατίας.

Το 1974, ξεκινά η δεύτερη περίοδος του Ξενοφώντα Ζολώτα στη διοίκηση της Τραπέζης της Ελλάδος, αφού θήτευσε για μικρό χρονικό διάστημα στην κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας. Αρχίζει μια εντυπωσιακή συνεργασία με τον Κων/νο Καραμανλή και γίνεται ένας από τους βασικούς συμβούλους του. Στο σημείο αυτό, θα μου επιτρέψετε να πω ότι είναι η εποχή που και για μένα αρχίζει μια στενή συνεργασία με τον Πρωθυπουργό, σε θέματα οικονομικής πολιτικής και όχι μόνο. Δημιουργείται γύρω του μία ομάδα ανθρώπων, η οποία περιλαμβάνει τον καθηγητή, εμένα κ.ά. σε θέματα οικονομικής πολιτικής και τον Ευάγγελο Αβέρωφ σε θέματα εξοπλισμού των στρατιωτικών δυνάμεων της χώρας. Ο καθ.Ζολώτας γίνεται ο σύνδεσμος μεταξύ όλων, πράγμα που δείχνει πόσο κοντά βρισκόταν στον Πρωθυπουργό. Δυστυχώς, η περίοδος της μεταπολίτευσης συμπίπτει με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση και την άνοδο της τιμής του πετρελαίου. Ο Πρωθυπουργός και οι στενοί του συνεργάτες στην κυβέρνηση, ως επί το πλείστον για λόγους πολιτικού σχεδιασμού, αποφασίζουν το κράτος να απορροφήσει το μεγαλύτερο ποσοστό της αύξησης, έτσι ώστε να μην επιβαρυνθεί ο καταναλωτής. Τόσο αυτό, όσο και η τάση για μεγαλύτερες κοινωνικές παροχές, που σκοπό είχαν να αποτρέψουν το λαό από πιθανή στροφή προς το σοσιαλιστικό ΠΑΣΟΚ, προκαλούν τεράστια ελλείμματα στον προϋπολογισμό του κράτους. Έτσι, το δημοσιονομικό βάρος αρχίζει να μειώνει τη σημασία της νομισματικής πολιτικής. Τα ελλείμματα προκαλούν πληθωρισμό. Ο καθηγητής ανησυχεί για τις επιπτώσεις και προσπαθεί να σώσει ότι μπορεί, πιο πολύ δια της πειθούς παρά μέσω του ελέγχου των νομισματικών μεγεθών.

Όταν ο Κων/νος Μητσοτάκης αναλαμβάνει το Υπουργείο Συντονισμού, τον επισκέφτηκα μαζί με τον καθηγητή και του προτείναμε πως πρέπει να εισαχθεί μια πολιτική ελεγχόμενης διολίσθησης, προκειμένου να ανακοπεί η ανεξέλεγκτη πτώση του νομίσματος. Πίστευε ότι μια υποτίμηση του νομίσματος απλώς επιδοτεί προσωρινά την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, αποτρέποντας την ανάγκη βελτίωσης της παραγωγικότητας.

Την συνέχεια την γνωρίζουμε όλοι. Το 1981 ο καθ. Ζολώτας παραιτείται από την Τράπεζα της Ελλάδος και ασχολείται για ακόμη μια φορά με τη συγγραφή βιβλίων και άρθρων.

Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να πω και λίγα λόγια για τη δράση του καθηγητή στο εξωτερικό. Είχε άριστες σχέσεις με πολλούς από τους συναδέλφους του στην Ευρώπη. Στα ετήσια συνέδρια του Νομισματικού Ταμείου και της Διεθνούς Τραπέζης, ήταν πάντα παρών και θεωρούνταν ένας από τους δημιουργούς του Διεθνούς Οικονομικού Συστήματος. Γι' αυτό και έχαιρε μεγάλου σεβασμού μεταξύ των ξένων συναδέλφων του. Κυκλοφορούσε πάντα ως statesman και αναγνωριζόταν ως τέτοιος. Ήταν πάντα έτοιμος να δώσει συμβουλές σε όσους συναδέλφους του τις ζητούσαν. Σημαντικός ήταν ο ρόλος του στην προώθηση του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος, όπου σε στενή συνεργασία με τον Βαλερί Ζισκάρ Ντ' Εσταίν και τον Χέλμουτ Σμιτ, συμμετείχε σε άτυπη επιτροπή σοφών που συνέβαλλε τα μέγιστα και στην υιοθέτηση του ευρώ. ΄Εγινε μέλος της επιτροπής των "Τεσσάρων Σοφών", που μετέτρεψαν τον ΟΟΣΑ σε ένα power house των δεκαετιών ΄60 και ΄70.

Κυρίες και Κύριοι

Θα ήθελα να ολοκληρώσω την ομιλία μου αναφερόμενος στην πρωθυπουργία Ζολώτα στην Οικουμενική Κυβέρνηση του 1989. Όπως προανέφερα, υπήρχε πάντοτε ένας ετεροχρονισμός ανάμεσα στο όραμα Ζολώτα για την Ελλάδα και τις εκάστοτε ανάγκες της συγκυρίας. Ο καθηγητής ήταν συχνά μπροστά από την εποχή του. Γέφυρα υπέρβασης του κενού ήταν ο πολυμήχανος πραγματισμός του. Όμως κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί, ούτε καν ο ίδιος, ότι η χώρα θα τον καλούσε να αναλάβει το σημαντικότερο αξίωμα της κυβέρνησης στην ηλικία των 86 ετών.

Συνέβη το 1989 και ο καθηγητής, όπως πάντα, ανέλαβε με πάθος, ενθουσιασμό και ακούραστη επιμονή να φέρει εις πέρας την πρόκληση. Δώρισε την αποζημίωσή τού αξιώματός του στο Δημόσιο και προσπάθησε από την πρώτη ημέρα της πρωθυπουργίας του να δώσει έναν άνεμο αλλαγής και συναίνεσης στη χώρα. Όμως ο χρόνος ήταν ελάχιστος, η εντολή υπό περιορισμό και ο καθ.Ζολώτας προσπάθησε να διαφυλάξει το ελάχιστο. Την ομαλή μετάβαση στις εκλογές και την αποτροπή οικονομικής κατάρρευσης και χρεοκοπίας της χώρας.

Θυμάμαι όταν μου είχε τηλεφωνήσει έντρομος στο Λονδίνο στα τέλη Δεκεμβρίου, λέγοντάς μου ότι δεν είχαμε ως κράτος να πληρώσουμε τους μισθούς και τις συντάξεις των δημοσίων υπαλλήλων. Αναζητούσε στοιχεία για την πιθανότητα έκτακτου δανεισμού από τις διεθνείς αγορές. Ήταν συγκλονιστική η εξομολόγησή του. "Eγώ που σε όλη μου τη ζωή καταπολεμούσα τον δανεισμό και την νομισματική αστάθεια, βρέθηκα άθελά μου να κινδυνεύω να γίνω ο πρωθυπουργός της χρεοκοπίας". Όταν τον είδα αργότερα στην Αθήνα είχε κάπως ηρεμήσει και είχαμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση.

Του διηγήθηκα, μεταξύ άλλων, μια συνομιλία που είχα με τον Κων/νο Καραμανλή το 1979. Ενώ σχολίαζα τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις από την είσοδό μας στην ΕΟΚ, με διακόπτει και μου λέει: "Θα σου πω εγώ γιατί βιάζομαι να μπούμε. Για να μας σέβονται οι εχθροί μας και για να ανοίξω τις πόρτες της Ευρώπης στον Έλληνα επιχειρηματία. Σε 30 χρόνια η Ευρώπη θα είναι ένα σουβλατζίδικο". Αν το πάρουμε με την μεταφόρική του έννοια, αυτό έχει ήδη ξεκινήσει σε μεγάλη έκταση. Στο Λονδίνο, π.χ., εργάζονται σήμερα περίπου 500 'Ελληνες γιατροί, ο δε σύλογος Ελληνών τραπεζιτών απαρτίζεται από περίπου 450 μέλη. Το φαινόμενο αυτό της μετανάστευσης θα συνεχιστεί, εφόσον η οικονομία δεν θα μπορέσει να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, λόγω της χαμηλής ανταγωνιστικότητας.

Κυρίες και Κύριοι

Ο καθ.Ζολώτας έφυγε πλήρης ημερών. Ήταν ένας σπάνιος Έλληνας, ένας σπάνιος άνθρωπος και το δημόσιο παράδειγμά του παραμένει φωτεινή πυξίδα για τους νεότερους. Οι νεότερες γενιές νομίζω πως θα αξιοποιήσουν το έργο του ακόμη καλύτερα από εμάς που τον ζήσαμε από κοντά.

Αιωνία του η μνήμη.

Σας ευχαριστώ πολύ.