ANKARA -- AKP hükümetlerinde en uzun süreyle ekonomiden sorumlu başbakan yardımcılığı yapan Ali Babacan’ın 2014 yılında dile getirdiği uyarı bugün gerçek olma yolunda. Babacan sanayi yatırımlarından para kazanmaya başlamanın beş-altı seneden önce mümkün olmadığını, buna karşılık AVM ya da bir lüks konut projesinin hemen tamamlanıp satılabildiğini dile getirerek, “Biz sadece sanayimizin önünü açmak değil, diğer taraftaki aksaklıkları da gidermek zorundayız ki sermaye ‘oraya mı, buraya mı gideyim’ kararını daha sağlıklı verebilsin. Aksi halde üretmeden çok lüks binalar yapan, taşa toprağa para harcayan bir ekonomi oluyoruz.” demişti.

Bugün gelinen noktada Türkiye’de büyük çaplı bir sanayi yatırımı hâlâ yok. Ama İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük iller başta olmak üzere peş peşe açılan yüzlerce AVM ya ekonomik darboğazda ya da kapanma yolunda.

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 18 Eylül’de açıkladığı 2016 Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması’nın sonuçlarına göre iki günde bir et, tavuk, balık yiyemeyen; bir hafta bile tatil yapamayan; konutu, evi, arabası ya da bunlara harcayacak parası olmayanları ifade eden “maddi yoksunluk” oranı yüzde 30,3’ten, 32,9’a yükselmiş. Bireylerin yüzde 68’i borçlu durumda, sürekli yoksulluk çekenlerin oranı ise yüzde 14,6.

Türkiye nüfusunun yüzde 14,3’ü yoksulluk sınırının da altında. En yüksek gelire sahip ilk yüzde 20’lik nüfus dilimi toplam gelirin yüzde 47,2’sini alıyor. Gelir dağılımındaki bu çarpıklık, nüfusun neredeyse yarısını harcamalarını kısmaya zorlarken AVM’ler, mağazalar bu tablodan en olumsuz etkilenenlerin başında geliyor.

Türkiye’de modern anlamda ilk AVM 1988 yılında İstanbul’da açılan Galleria idi. Halkın hücum ettiği bu ilk AVM’den sonra Türkiye’de AVM yatırımları ve sayısı hızla yükselişe geçti. En kârlı sektörlerin başında AVM’ler ve buralarda açılan mağazalar gelmeye başladı. Son verilere göre şu ana kadar Türkiye’de AVM’lere yapılan yatırımların tutarı 53,5 milyar dolar. Bunun 15 milyar dolarlık bölümü yabancı AVM zincirlerinden ve markalarından geldi.

Sadece İstanbul’daki AVM sayısı 2016 sonunda 116’ya ulaşırken, 33 AVM ile ikinci sırayı ise Ankara aldı. 2007 yılında Türkiye’deki AVM’ler 145 iken 2016 sonunda 379’a ulaştı. Gayrimenkul danışmanlığı ve uluslararası gayrimenkul yatırım şirketlerinin yaptığı çeşitli araştırma ve projeksiyonlara göre 2017 sonunda AVM sayısının 443’e, 2018’de 448’e ulaşması bekleniyor. Ancak aynı zamanda yer seçimi, ekonomik durum ve fonksiyonunu yitirme gibi nedenlerle AVM’lerin yüzde 10’u sistemden çıkmaya başlamış durumda.

Özellikle kiraların dövize endeksli olması AVM’lerdeki mağaza ve iş yerlerini zorluyor. İstanbul’daki AVM’lerde dükkânların metrekare kira bedeli 40 doların üzerine çıkıyor. 50 metrekarelik bir dükkânın aylık kirası 2 bin doları buluyor. Döviz kurlarındaki artışla TL’nin değer kaybetmesi sonrası dükkânlar peş peşe kapısına kilit vuruyor.

Plansız programsız şekilde açılan AVM’lerde ilk kapanma furyası 2013 yılında kendisini göstermişti. 23 AVM kapanırken, bazıları hastane, dershane ya da ofis alanlarına dönüştürüldü.

81 ilin olduğu Türkiye’de AVM bulunmayan il sayısının 20 dolayında olması nedeniyle bir yandan kapanma süreci devam ederken, bir yandan da yatırımcılar AVM olmayan yeni il arayışına yöneliyor. Özellikle büyük şehirlerde doyum noktasına yaklaşılması AVM olmayan Anadolu illerini cazip kılıyor.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın kiralarda TL’ye dönülmesi çağrısı, AVM’lerde fazla etkili olmadı. 40 mağazası bulunan Beta Ayakkabı zincirinin Genel Müdürü Barbaros Akyıldız sadece iki AVM’nin kirada TL’ye geçtiğini söylerken Türkiye’nin en büyük kozmetik zincirlerinden Tekin Acar Cosmetics’in Yönetim Kurulu Başkanı Tekin Acar da aynı sorundan yakınıyor. Esse, Douglas, GNC, C&A gibi pek çok uluslararası markanın Türkiye’yi terk ettiğini belirten Acar kendilerinin de yeni açılacak 10 AVM’de mağaza kontratlarını iptal ettiklerini, OHAL uygulaması nedeniyle önlerini göremediklerini vurguluyor. Acar “İnsanlar birer birer batıyor ve bu devam edecek.” diyor.

Türkiye’nin en köklü tekstil, hazır giyim markalarından ve mağaza zincirlerinden Kiğılı’nın sahibi Abdullah Kiğılı’ya göre “Türkiye’deki AVM’lerde deniz bitti.” Kiğılı gerçek kiralara dönülmesi gerektiğini, boşalan AVM’lerin bir daha dolmasının mümkün olmadığını söylüyor.

AVM’lerde yaşanan krizde 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsü de etkili oldu. Darbeci FETÖ ile bağlantılı olduğu iddiasıyla Ankara-İstanbul otoyolu üzerinde yüzlerce iş yerinin faaliyet gösterdiği, Bolu Dağı AVM’ye el konularak kayyum atandı. Antalya’nın en büyük AVM’lerinden MarkAntalya’yı da bünyesinde bulunduran MLC A.Ş.’ye el konuldu, kayyum atandı.

Almanya’nın en büyük AVM ve perakende şirketlerinden Otto Group’un Türkiye’deki şirketi ECE’nin işlettiği Modern East AVM’ye el konulunca Otto Group kontratlarını feshettiğini açıkladı.

Deloitte Türkiye, perakende sektörüyle ilgili 18 Eylül’de yayımladığı son raporunda harcamalarda ve alışverişlerde düşüş yaşandığını, durgunluğun sürdüğünü, AVM’lerdeki boşluk oranlarının arttığını vurgularken yurt dışına yönelişin hızlanacağını belirtiyor.

Milyonlarca üyesi bulunan Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu (TESK) Başkanı Bendevi Palandöken sadece Ankara’da son dönemde sekiz AVM’nin kapandığını, yeni yapılan AVM’lerin ise dükkânlara talep olmadığı için boş kaldığını söylüyor. Yeni AVM inşaatlarının devam etmesini eleştiren TESK Başkanı Ankara’daki durumdan ders çıkartılması gerektiği görüşünde. Ankara'nın ileride “tam bir AVM çöplüğüne döneceğini” öne süren TESK Başkanı “Bu yatırımlar milli servettir. Esnafa da vatandaşa da yazık oluyor” diyor.

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin (TOBB) açıkladığı son şirket istatistiklerine göre ağustos ayında yeni kurulan şirket sayısı 2016’nın aynı ayına göre yüzde 47 artarken kapanan şirket sayısındaki artış ise yüzde 105 oldu.

385 bin kişinin istihdam edildiği, yüz milyarlarca liralık alışverişle ekonomiye katkı sağlayan perakende sektörü ve AVM’lerin geleceğiyle ilgili en çarpıcı açıklamayı Maliye Bakanı Naci Ağbal yaptı: “Nasıl bugün '2030 geldiğinde yollarda benzinli araç kalmayacak' diyorsak 2030 geldiğinde de AVM'leri görmeyeceğiz, AVM kalmayacak. Ne kalacak? Elektronik ticaret kalacak.”

Dünya AVM piyasasında Çin, Hindistan ile yarışan Türkiye iki yıl öncesine kadar Rusya ile birlikte Avrupa’nın en aktif AVM pazarıydı. Ancak plansız ve öngörüsüz şekilde yapılan milyarlarca dolarlık yatırımla durgunluk ve kapanan AVM’ler sorunu şimdi ön planda.

Yasal düzenlemeler olmadığı için şehir merkezlerinde yapılan, haftanın yedi günü gece saatlerine kadar açık olan AVM’ler yüzünden pek çok mağaza, dükkân, küçük iş yeri kapanmak zorunda kaldı. Şimdi ise halkın yoksullaşması, alışveriş harcamalarının gerilemesi, iş yeri kiralarının dövize endeksli olmasıyla kapanan mağazaların boş koridorların ölüm sessizliğini yaşayan AVM’lerin sayısı her geçen gün artıyor.